Mishel Larou. Enaga yordamga shoshadi - (11–Bob) Kitob O'zbek tilida
Энага ёрдамга шошади (Мишель Лароу) Ўзбек тилида Аудиокитоб 
МУНДАРИЖА
Ташаккурнома
Сўзбоши
Энагадан
I–Қисм. Болаларни тўғри тарбиялаш асослари
1–Боб. Оила бошқарувчиси ким?
2–Боб. Бола тарбиялашнинг муваффақиятли беш тамойили
3–Боб. Ота ва она – якдил жамоа
4–Боб. Интизом – ҳақоратли сўз эмас
5–Боб. Ижобий, амалий ва ақлли бўлинг.
II қисм. Болаларни тарбиялаш жараёнида тез–тез юзага келадиган муаммоларни ҳал қилиш бўйича амалий маслаҳатлар
6–Боб . Чақалоқни ухлатамиз
7–Боб. Икки-уч ёшли ва мактабгача ёшдаги болаларда уйқу билан боғлиқ муаммолар
8–Боб. Нонуштага чупа–чупс ва энаганинг бошқа чекловлари
9– боб. «Бу менинг тувагим, истаган вақтимда йиғлашим мумкин!»
10–боб. Шу кундан бошлаб ҳеч қандай жазавага ўрин йўқ
11–Боб. Болага тишлашни йўқотишни ўргатамиз
12–Боб . Сўрғич ҳақида қизғин баҳслар
13–боб. Танаффус олиш вақти келди
14–Боб. Фарзандимнинг нимасидир бошқачами?
15–боб. Болани бошқа одамлар билан бирор нарсани алмаштиришга қандай ўргатиш керак?
16–Боб. Болани тозалик ва тартибга ўргатамиз
17–Боб. Рақобат ёки ҳамкорлик?
18–Боб. “Маҳлуқ”ни бўйсундирамиз
III–қисм. Ота-она қувончлари
19–Боб. Ёш болаларнинг қийин саволлари
20–Боб. Чексиз қизиқувчанлик
21–Боб. «Сен буни уддалайсан!»
22–Боб. Оталар ва оналарга қаратилган далда сўзлар
11 БОБ. БОЛАГА ТИШЛАШНИ ЙЎҚОТИШНИ ЎРГАТАМИЗ
Агар фарзандингиз бир ёшдан уч ёш ўртасида бўлса, унда тишлаши мумкин. Агар бундай бўлмаса, болангизни тиш шифокорига олиб боринг ва тишлари бор–йўқлигини текширинг! Тишлаш бутунлай номақбул бўлса–да, бу ҳолат болаларнинг ҳали эрта ёшидаёқ уларнинг ижтимоий ривожланиш қисми бўлади. Мен қайси бири ёмонлигини: бегуноҳ болангизнинг бошқа кичкинтой томонидан тишлаб олинганидан сўнг оғриқдан қичқираётган кўришми ёки тишли босқинчи сизнинг бебаҳо фарзандингиз эканлигини кашф этишми, билмайман. Ҳар икки сценарий ота-она (ёки энага) учун жуда ёқимсиз, лекин бу ҳолат ёш болалар ҳаётининг бир қисми ҳисобланади ва биз бундай вазиятларда қандай муомалада бўлишни билишимиз керак. Умид қиламанки, бу бўлим «Жағлар» фильмининг болалар талқинидаги драматик саҳналарнинг олдини олишга ёрдам беради.
ЧАҚАЛОҚЛАР НЕГА ТИШЛАШАДИ?
Болалар нега тишлашлари ва нима учун уларнинг хаёлларида тишлаш – бу оддий ҳол, деб тушунтириб берувчи бир неча ҳаммага таниш ҳақиқатлар бор! Аммо бу болангизга қанчалик мантиқий туюлмасин, уларни бошиданоқ тишламаслик кераклигига ишонтириш муҳим (бу бобнинг охирида муҳокама қиладиган бир ҳолат бундан мустасно).
Биринчидан, бола тишлайди, чунки боланинг тишлари чиқади ва милкларга босганда оғриқ кучаяди. Бу эса машғулотдан чарчаган тананинг массажига ўхшайди. Болангиз шу сабабли тишласа, унга тишлаш учун махсус эластик узук таклиф қилишингиз мумкин. Музлатгичда ушлаб турилган кичик нам сочиқ ҳам ажойиб иш бериши мумкин. Сиз ҳам чақалоғингизга: «Оғрияпти! Тишлаш мумкин эмас!» деб қаттиқ норози бўлиб, уни кўзингиз билан таъқиб қилинг. Бола ота-онанинг норози эканлигини тушуниб етади.
Иккинчидан, бола учун тишлаш – унинг атрофидаги дунёни кашф этиш деган маънони англатади. Ҳозиргача чақалоқ оғзи билан атрофидаги ҳамма нарсани ўрганган ва у топган деярли ҳамма нарса: кўкрак сути ёки сутли аралашма, қаттиқ озиқ–овқат, ўз қўли (тишлаб-сўриш уни тинчлантирган), эҳтимол, сўрғичлар, ўйинчоқлар ва бошқалар – жуда ажойиб эди! Унинг оғзи худди қўллари каби билиш жараёнида муҳим рол ўйнайди.
Бунинг ажабланарли жойи йўқ, сиз фаҳмлаганингиздек – бола одамларни тишлашга ҳаракат қилиб, уларда тадқиқот ўтказишда давом этади. Бу ерда эса сиз аниқ ва қатъий қилиб айтиб: “Йўқ! Одамларни тишлаш мумкин эмас!” дея тақиқ ўрнатишингиз керак, эҳтимол, бу нозик бола учун зарур бўлган нарсадир.
Бундан ташқари, бу ёшдаги болалар стрессдан халос бўлиш йўлларини билмаганлари учун, ҳали оғзаки мулоқот воситаларидан фойдалана олмайдилар, шунинг учун ўз билганидек мулоқот қиладилар. (Дарҳақиқат, бола бошқа одамни тишлаши биланоқ унга дарҳол эътибор беради!)
Чақалоқлар қўрқувдан тишлашлари мумкин. Уларни нотаниш одамлар қўлига олганида қўрқув ва ноаниқлик ҳисси қамраб олади. Кўз ёшлари ва қичқириқ ёрдам бермаса, инстинкти унга, тишлаш керак, деб айтади. Бу худди аёллардаги мудофаа реакциясига ўхшайди, яъни бирор бегона тўсатдан уни ушлаб олса, дарҳол ишга тушадиган ҳаракатга ўхшайди. Аёл зарар берувчи ва тажовузкорга оғриқ етказиш ва қўрқитиш учун ўзининг тишларидан фойдаланади.
Баъзан болалар нима учун тишлаш – ёмон эканлигини тушунмайдилар. Эҳтимол, бир пайтлар бола билан ўйнаб, унинг нозик бармоқларини тишлаб шундай дегандирсиз: «Сен нақадар ширинсан!». Сиз шундай қилишдан ўзингизни тия олмадингиз! Чақалоқлар бу ўйинларни яхши кўрадилар ва қувноқ кайфиятга тўладилар. Бироқ, биз ўзимиз хоҳламаган тарзда тишлашни бир ўйин деган фикрни гўдакларга берамиз! Чақалоқлар (ва каттароқ болакайлар) ҳақиқий тишлаб олиш ва ўйноқи тишлаш ўртасидаги фарқни тушунишлари мумкин эмас, шу сабабли бу масалани ойдинлаштириб олиш керак: тишлашга рухсат йўқ (ҳатто атайлаб). «Сени ейман» деб номланган ўйинни «кел, мен сени оҳиста ўпай» деб номлаш мумкин бўлган бошқа бир қизиқарли ўйин билан алмаштиринг!
Болангиз нима сабабдан тишлашидан қатъий назар, ривожланишнинг маълум босқичида тишлаши табиий бўлса–да, унга тишлашга рухсат берилмаслигини айтиш вақти келди.
БИР ГРАММ ПРОФИЛАКТИКА
БИР КИЛОГРАММ ОҒРИҚДАН ЯХШИРОҚДИР
Қандай қилиб болангизни тишлашни тўхтатишига ёрдам бериш мумкин?
* Тишлаш яхши эмас деб болангизга очиқ–ойдин тушунтиринг. (Бу қоида учун бир истисно мавжуд, бу ҳақда кейинчалик ўқишингиз мумкин.)
* Тананинг турли қисмлари нима мақсадга хизмат қилишига ижобий таъриф беринг. Масалан, лаблар–ўпиш учун; тишлар–овқатни чайнаш учун.
* Болангизни биринчи марта тишлаганидаёқ унинг адабини беринг. Шу билан бирга, болага у ҳақида эмас, унинг хатти-ҳаракати ҳақида гапириб беринг. Бу ёмон одатга барҳам бериш учун қаратилган доимий ҳушёрликни давом эттиринг..
* Болангиз қайси вазиятларда оғиритиб тишлашига эътибор беринг. Уни нима қўзғатишини тушунганингизда, боланинг тишлаш одатини ривожлантирмаслиги учун, бу ҳаракатни қайтармаслигига ҳаракат қилинг.
* Болангизни бошқа одамнинг танасини ҳурмат қилишга ўргатинг. «Биз уларнинг рухсатисиз бегоналарга тегмаймиз».
* Болангизни сўзлар орқали мулоқотга ўргатинг. «Йўқ» ёки «тўхта» каби оддий сўзлар осонгина луқма ўрнини боса олади.
* Болага жаҳлланишнинг ҳеч қандай ёмон жойи йўқлигини тушунтиринг, лекин бундай ҳолларда ҳам тишлаш мумкин эмас деб ўргатинг. Унга воқеа содир бўлган жойни тарк этиш ёки ҳозирги пайтда унга қараб турган катталардан ёрдам сўраш каби муомала қилишни айтинг.
• Агар сизнинг энг яхши ҳаракатларингизга қарамасдан, бола тишлашни давом эттирса ва бу унинг учун жиддий муаммога айланган бўлса, педиатрга мурожаат қилинг. Бундан ташқари, сиз боланинг чайнашга бўлган эҳтиёжини қондираётганингизга ишонч ҳосил қилишингиз керак. Уни нафақат юмшоқ, балки қаттиқ озиқ–овқат билан боқинг, шунда у милкларини «қашиб олиши» мумкин.
Болага тишланиш хавфининг олдини олишда қандай қилиб ёрдам бериш мумкин?
* Болангизга, айниқса «тишлағич» болалардан ўзини олиб қочишига ёрдам беринг. Агар болалар яслисида ёки болалар боғчасида бундай тишлоғич мавжуд бўлса, кичкинтойингизга иложи борича ундан узоқроқ бўлишни маслаҳат беринг. Улар гапириш ва бирга ўйнаши мумкин, лекин тишлоғични қўл узунлигидан яқинроқ қўймаслиги ҳақида болангизга айтинг.
* Болангизни бошқа одамларнинг сўзларини ҳурмат қилишга ўргатинг. Вазиятни қиздирмаслик ва бошқа болани тишлаб олишини провокация қилмаслик учун, кичкинтойингизга гапирилган гапга тўғри жавоб беришга ўргатинг. «Бошқа бола ёмон кайфиятда бўлса, уни масхара қилма». “Йўқ” дегани «мумкин эмаслигини», “етарли” дегани эса «бас қилиш кераклигини билиб ол».
* Болангизга ёрдам сўрашни маслаҳат беринг. Болангизнинг дўстларидан бири ўзини ёмон тутса ёки фарзандингиз бошқа болалар орасида ўзини ноқулай сезса катталарни чақира олишни ўргансин.
ТИШЛОВЧИ БОЛАЖОНЛАР
Кўпинча, болалар 13–18 ойлигида тишлашни бошлайдилар. Нима учун? Чунки бу ёшда кўпчилик болалар ўз тенгдошлари муҳитига тушадилар. Тасаввур қилинг: болангиз биринчи марта болалар боғчасидаги гуруҳга тушиб қолди, унинг атрофини ўзига ўхшаш мавжудотлар ўраб олган, лекин уларнинг ҳеч бири гапира олмайди, бошқалар билан мулоқот қила олмайди ёки ўзининг ғазаб ёки қўрқувини ижтимоий маъқул усуллар билан ҳал эта олмайди. Бундай вазиятда болалар муқаррар равишда тишлашни бошлайдилар ва бу болаларнинг гуруҳ хоналардан олиб чиқилишининг асосий сабабидир.
Боланинг ўз тенгдошлари гуруҳида бўлганида бошдан кечирадиган карахтлик ҳолатининг олдини олишнинг бирдан–бир йўли – уларни аста-секин кичик гуруҳлардаги бошқа болалар билан, шунингдек, бир ёки икки нафар тенгдошлари билан мулоқотга ўргатишдир. Шу тариқа, у аста-секин ўзининг одатдаги муҳитида ва катталар назорати остида бошқа болалар билан ўзаро алоқага киришади.
Менинг тарбияланувчим бир ёшга тўлгач, биз ҳар куни истироҳат боғига борардик. Олдин биз, бошқа энагалар билан учрашиб, қаҳвахонага қаҳва ичгани борардик. Болалар бир–бирларини кўришлари учун араваларни жойлаштириб, бир столда ўтирардик. (Официантлар одатда бизнинг фарзандларимизга бир чашкадан енгил кўпиртирилган қаймоқ олиб келар эди. Бепул! Ва агар биз уларга қошиқчаларни топширсак, унда болалар шунчаки бахтли эдилар ва биз бу вақт ичида бир чашкадан қаҳва ичардик.) Шундан кейин кўчанинг нари тарафида жойлашган боғга бориб, кўрпачалар ёйиб, бир неча ойлик бўлган чақалоқларни қоринчалари билан эмаклаб юришлари учун кўрпачалар устига қўярдик.
Олти йил ўтиб, бизнинг «чақалоқлар» ҳали ҳам мунтазам биргаликда ўйнашади! (Агар сиз диванда бир хил тартибда ўтирган бу болаларнинг суратларини мен сақлаётган альбомга қарасангиз, уларнинг йилдан–йилга қанчалик тез ўсганини тушунар эдингиз!) Улар эрта ёшлигидан ўзларига ўхшаш жонзотлар дунёда яшаётганини билиб олдилар. Бу, айниқса, укаси ёки синглиси йўқ бўлган болалар учун муҳимдир.
Албатта, тарбияланувчиларимизнинг учрашувлари ҳар доим ҳам фароғатли манзарага ўхшамасди. Болалар ўз ёшида мулоқотнинг барча «ажойиб» хусусиятларини, жумладан, тишлаш ва сочдан тортишларни ўзларининг бошидан кечирдилар. Лекин улар, ушбу кечинмаларнинг барчасини, тасалли ва ёрдам бериши мумкин бўлган ҳамда “болалар тишламаслиги керак” деган умумий қоидага амал қилган одамларга яқин, хавфсиз жойда бўлиб, бошдан кечирдилар. Тарбияланувчиларимизнинг илк болалик даврида олган бир–бирлари билан мулоқот қилиш тажрибаси туфайли улар улғайгач, тишлаш билан боғлиқ ҳодисаларга камроқ дуч келишди.
Тахминан икки ёшдан бошлаб, бола тишлаш ва оғриқ ўртасидаги алоқани кўриши мумкин. Ана шунда кичкинтойингизга шафқат ўргатишни бошлашингиз ва нима учун тишлаш мумкин эмаслигини батафсилроқ тушунтиришингиз керак: «Тишлаш мумкин эмас! Оғрийди. Тишлар инсонга овқатни чайнаш учун берилади».
БОЛА ТИШЛАСА НИМА ҚИЛИШ КЕРАК?
Келинг, болани бошқасини тишлаш ва шунга ўхшаш вазиятда қандай йўл тутиш кераклиги ҳақидаги одатий ҳолатлардан бирини кўриб чиқайлик. Айтайлик, икки бола ўйинчоқ устида жанжал кўтаришди. (Бу ажабланарли эмас.) Мана, улардан бири ўзини янада тажовузкорона тута бошлайди ва бошқасининг қўлини тишлайди. У, албатта, ўйинчоқни ташлайди ва асабий қичқириқлари билан ҳавони тўлдиради. Бу вазиятда нима қилиш керак? Аввало, тишланган болага ғамхўрлик қилиш, уни юпатиш ва тинчлантириш керак. Кейин жанжалкашни кўтариб, уни кўзига қараб: «Тишлаш мумкин эмас» деб қатъий айтинг. Кейин уни бурчакка юзини деворга қаратган ҳолда қўйинг. Шундан сўнг, «жабрланувчи»га қайтиб, хафа бўлган болага бутун эътиборингизни қаратинг, уни тинчлантирмагунча тасалли бериб, кўнглини хуш қилинг.
Тишлоғич бурчакда ўзига берилган жазони ўтаб бўлганидан сўнг, сиз унга: «мен сени жуда ғазабланганлигингни биламан ва бу ҳар бир кишида содир бўлади, лекин бундай ҳолларда биз сўзлардан фойдаланишимиз керак» деб тушунтириш мумкин. Зўравонни ўз «жабрдийдаси» олдига олиб келинг ва ундан қандай қилиб кечирим сўраш, қучоқлаш ёки ҳамдардлик билдириш учун дўстини елкасига оҳиста сийпаб қўйишни намойиш этинг. Ҳа, бу ҳаракатлар фақат содир бўлган воқеалар учун ҳақиқий пушаймонликка тақлид бўлишини тушунаман. Бироқ, болангизга бундай вазиятларда қандай йўл тутиш кераклигини кўрсатсангиз, вақт ўтиши билан улар ҳақиқий раҳм–шафқатни ҳис қилишни ўрганадилар.
Агар боланинг қўрққанидан ёки хоҳлаган нарсасини ололмай ғазабдан тишлаганини кўрсангиз, унга ичидаги ғазаб ўтини чиқариб юборишнинг ҳамда ташвиш ёки ғазабни билдиришнинг бошқа йўлларини айтинг. Майли, у махсус ажратилган жойда бир парча қоғозга нима ҳис қилаётганлигини кўрсатсин, масалан, ғазабланган юзини, шундай ҳолатда у қўлига плакат олиб, боши устида ушлаб турсин. Болангизни ўз–ўзини ифода этиш воситаси билан таъминлаганингиздан сўнг, буни қўллаганида мақтанг. Бировни тишлашга ҳаракат қилганида ҳам болани мақташингиз мумкин, чунки у аслида тишламади. У бировни тишлаб олишни истаганини ҳис қилганда, ўзининг қўли билан оғзини ёпишга маслаҳат беринг. Ва сизнинг маслаҳатингизга қулоқ солса, уни албатта мақтанг!
Махсус адабиётларда боланинг тишлағич болалар билан қандай курашиши бўйича кўплаб тавсиялар берилган. Менимча, дилозордан қасос олиш тарбияга тўғри келмайди. Тажовузга тажовуз билан жавоб берсак, бу фақат тишлаш мақбуллигини кўрсатади. Ахир, онам ҳам тишлаяпти–ку! Шу тариқа сиз кутган нарсанинг айнан тескарисига эришасиз.
Бироқ, ҳар қандай вазиятда ҳам бола билан эмас, балки унинг хатти –ҳаракати билан «шуғулланиш» керак. “Биз тишламаймиз”, “Бу оғриқ келтиради”, “Тишлар одамларни тишлаш учун берилмаган” каби ибораларни иккиланмай айтганимизда, ушбу иборалар болага тишлаш мумкин эмаслигини ҳамда унинг ўзини “ёмонсан” деб айтмаётганингизни билдиради.
БЕЗОВТАЛИК УЧУН САБАБ БЎЛГАНДА
Агар бола уч ёшдан кейин ҳам тишлашни давом эттирса, унда бунинг ортида жиддий сабаблар яшириниши мумкин, айниқса, тишлаш тажовузкорлик билан бирга намоён бўлса. Агар бола доимо тишласа, масалан, ўзининг хафа бўлганини ёки қўрқувини ифодалаш учун нутқ каби бошқа алоқа воситаларидан фойдаланмаса, педиатрингиз сизга маслаҳат берадиган мутахассисларга мурожаат қилинг.
ЎЗГАЧА ВАЗИЯТ
Биз номукаммал дунёда яшаётганимиз учун қоидаларимизда истиснолар мавжуд. Биз болага ўз–ўзини ҳимоя қилиш учун зарур бўлган кўникмаларни ўргатишимиз керак. Агар у ўлим хавфи остида бўлса ёки унга тегишга ҳеч қандай ҳаққи бўлмаган киши тегинса, унинг биринчи мудофаа реакцияси шундай қичқириқ бўлиши керак: “Тўхтанг! Оғритаяпсиз!” (Менинг эгизак тарбияланувчиларим каратэ билан шуғулланади, улар менга бундай вазиятларда ўзларини қандай тутишларини сўзлаб бердилар.)
Аммо агар бақириш ёрдам бермаса, иложи борича қаттиқ тишлаб олиш керак. Бундан ташқари, баъзи вазиятларда боланинг тишлаш қобилияти ҳаётини сақлаб қолиши мумкин. Албатта, у қачон тишлашни ва қачон тишламаслигини билиш учун етарли ёшгача улғайган бўлиши керак. Катта ёшли болага агар бегона одам унинг оғзини қўли билан ушламоқчи бўлса, қўлини қаттиқ оғритадиган қилиб тишлаб, кейин хавфсиз жойга иложи борича тезроқ югуриши ёки бошқа одамдан ёрдам сўраши кераклигини айтишингиз мумкин.
Книга на Узбекском языке: Няня спешит на помощь (Мишель Лароу)
Почему стоит купить книгу Мишель Лароу «Няня снова спешит на помощь»?
Трудно уложить ребенка спать? Не знаете, как вести себя, клогда он закатывает истерики или отказывается от еды? Не отчаивайтесь — НЯНЯ СПЕШИТ НА ПОМОЩЬ!
Делясь своим богатым опытом работы с детьми, автор подсказывает читателям, как справляться с проблемами, чаще всего возникающими при воспитании маленьких детей. С христианских позиций Лароу раскрывает основопологающие истины, благодаря которым мамы, папы и дети смогут получать больше радости от общения друг с другом.
