R.B.Mitchell Tashlandiq bola - (9 bob) Kitob O'zbek tilida
Ташландиқ бола (Р. Б. Митчелл) Ўзбек тилида Аудиокитоб
Мундарижа
Бу тарих ростми
01. Ташландиқ
02. Кичик ёшли ўғил болалар
03. Қуюн
04. Бошқа
05. Ўғирланган
06. Шифокорлар
07. Жижининг совғаси
08. Танлов
09. Атланта
10. Жой топилармикан?
11. Нима учун
12. Молиявий мустақиллик
13. Учрашув
14. Бир неча яхши йигитлар
15. Исёнкор
16. Йўқотишлар даври
17. Қутқарувчи
18. Сен ростдан ҳам бормисан?
19. Янги ибтидо
20. Биринчи курс талабаси
21. Уй
22. Кутилмаган янгилик
23. Африкада
24. Кечириш керакми?
25. Паулина
26. Отам
27. Онам
28. Йўқотилган болалар
29. Сьюзен билан учрашув
30. Ўзаро муносабатлар
31. Ўз қобиғига ўралган
32. Оила қуришдан қўрқиш
33. Ҳаммаси ойдинлашди
34. Хотима
35. Ўқитувчилар учун эслатма
Китобни муҳокама қилиш учун саволлар
Миннатдорчилик
9. АТЛАНТА
Келажагимни ижтимоий ходим билан муҳокама қилиш вақти келди. Лекин Жон етимхонани тарк этганди. Ундан хафа бўлганим йўқ. Мен учун у шунчаки мени ташлаб кетган яна бир катта ёшли киши эди ва навбатдаги психологик маслаҳатга алоҳида иштиёқсиз бордим.Мен исми ва юзини эслай олмайдиган ижтимоий ходим, ўта крахмалланган оқ кўйлак кийган ва бир хил тусдаги бўйинбоғ боғлаганди. Етимхонада биз бундай йигитларни “оқ кўйлакли”лар деб атардик. Уларнинг аксарияти худди ўзларининг кийимидек ўтакетган батартиб ва расмиятчи бўлишарди.
– Асраб олувчи оилага қарши эътиқодингдан хафа бўлдим, Робби, – деб гап бошлади у. – Ҳиссиётларингни тушунаман, лекин, сен адашаяпсан, деб ўйлайман. Ахир, сенга кўп яхши вариантларни таклиф қилгандик.
Гарчи қарор қабул қилинган бўлсада, мен унинг гапларини эшитдим.
– Токи биз сизларга, болаларга бундай оилаларнинг бор устунликларини исботлаб бера олмаган эканмиз, бу бизнинг мағлубиятимиз, шекилли. Чунки сен васийлари билан ўзаро муносабати шаклланмагани боис, етимхонага қайтиб келган тарбияланувчилар билан танишсан, холос. Бизларда сени дарҳол қабул қилишга тайёр оилалар бор. Биз сени мажбурламоқчи эмасмиз, лекин ишончим комилки, ҳеч бўлмаганда уларнинг бири билан танишишинг зарур.
– Раҳмат, лекин керак эмас, – дедим мен чақиб олгудек саркаш оҳангда. – Бунинг менга қизиғи йўқ.
– Нима ҳам дердим, ундай бўлса, мен сенинг Атлантадаги оиланг ҳақида гапириб беришга тайёрлигингдан хурсандман, – деди у жилмайиб.
– Нега экан? – деб сўрадим жанговор руҳда.
– Сен бу вариантни рад қилмаганинг менга маълум.
– Негалигини билмадим–у, Жижи иккалангиз бунга жуда хурсанд бўлаяпсизлар. Улар менга бегона одамлар ва мен уларга керак эмасман. Мен етимхонада беш йил яшадим, лекин улардан бирортаси ҳам бирор марта мени кўргани келмади.
– Сен нимани ҳис қилишинг кераклигини тасаввур қилаяпман, – жавоб берди у. – Лекин биз ҳақиқатан ҳам сени тўлақонли оилага қайтармоқчимиз. Мактабни тугатгунингча етимхонада қолишингни истамаймиз.
Унга зимдан қараб, чийилладим:
– Демак, энди сизлар мендан қутулмоқчисизлар–а?
У хижолат бўлиб, тушунарсиз тўнғиллади ва фикрларини йиғиб олишига улгурмай туриб, хохолаб юбордим.
Боплаб унинг таъзирини бердим–ку! Етимхонадаги кўплаб тарбияланувчилар каби катталарни ўнғайсиз ҳолга тушириб, вазиятни назорат қилишга уринаётгандим. Кимдир бунга ғашга тегадиган хулқ–атвор орқали ёки ғазабланиб эришарди. Мен эса катталарнинг гап қистиришини силтаб ташлашни маъқул кўрардим.
Ниҳоят, нафасимни ростлаб олиб, кулишдан тўхтарканман, шундай дедим:
– Аттанг, сиз ўз юзингизнинг ифодасини кўрмадингиз. Бу жуда кулгили эди!
У ўзини мажбурлаб, истеҳзоли жилмайди.
«Бу ижтимоий типлар бўйинбоғни бўшатиб, гердаймасликни ўрганиб олишса, ёмон бўлмасди», – деб ўйладим.
– Бўпти, яхши, Робби. Балки давом эттирармиз?
Ҳали ҳам ҳиринглаганимча, бош ирғадим.
– Атлантага кўчиб ўтишни истаётганинг далили – сенда ҳаммаси жойида эканлигидан дарак берувчи яхши белги бўлиб,...
У нималар деб сандираётганини энди эшитмай қўйдим.
«Менда ҳаммаси жойида эмас! – жимгина исён қилдим. – Менда ҳаммаси жойида деган гапни қаердан олдингиз?»
Мен учун қабул қилиш мумкин бўлган ягона вариант ҳақида ҳеч ким ҳатто бир оғиз гап очмаётгани унга қачон етиб бораркин? Уч ёшимдан бери Жижи мени ўзиникида яшаш учун олиб кетишини орзу қилаяпман.
«Унинг хонадони икки киши учун анча кенг, – деб ўйладим. – пировардида, мен олти киши Жижининг хонадончасидан анча кичик бўлган катакчада сиқилиб яшаётган оилаларни биламан. Тушуна олмайман! Қандайдир бемаънилик. Нега у мени ўзиникига олиб кетмайди? Ахир, онамнинг тақиқлашлари энди таъсир қилмайди–ку, хўш, гап нимада ўзи?»
То етимхона ходимлари менинг Атлантадаги оиламга ташрифимни ташкил қилишгунича ўтган бир неча ой давомида мени шу фикрлар қийнаб келди.
«Балки, улар мен ҳам худди онам каби ақлдан озишим мумкинлиги ҳақида Жижини огоҳлантириб қўйишгандир? Балки, у мени ҳам худди Паулина ёки отам каби одатдан ташқари бўлиб вояга етади деб ҳисоблаётгандир? Ёки у муаммодан бошқа нарса келтириб чиқармайдиган ўсмир бўлиб чиқишимдан хавфсираётганмикан? У мени яхши кўришини биламан, шундай экан, гап нимада?»
Мен жавоб тополмасдим. Ким билади, балки бунинг аҳамияти ҳам йўқдир. Катталар менинг ҳаётимга эгалик қилишарди ва мен бунга ҳеч қаршилик қила олмасдим.
Бир маромли, лекин барабаннинг дўпир–дўпирига ўхшаш бир хилдалиги билан жонга теккан етимхонадаги ҳаёт давом этарди: ўриндан туриш, ювиниш, нонушта, мактабгача йўл, хафа қилувчи масхаралашлар, безориларга дуч келиб қолишдан қочиш, етимхонага қайтиш, тушдан кейинги таом, ўйин майдонида терлаб олиш, кечки овқат, дарсларни тайёрлаш, кечасига Муқддас Китобдан оятлар эшитиш ва уйқуга кетишдан олдин миянгни ачитадиган хаёллар. Олти йил давомида ҳаммаси худди шундай бўлиб келарди.
Тўсатдан миямга ярқ этиб бир фикр келиб қолмагунича узоқ ўйладим. Ҳамма гап пулда! Эҳтимол, Жижи маблағдан қийналар. Пуллар шунчаки иккаламизга етмаган бўларди. Пуллар – мана менинг муаммомнинг ечими! Шундай қилиб, мен пул олиш усулини ўйлаб топишга қасам ичдим.
Тўртинчи синфни тугатганимдан сўнг, бувим билан Атлантага учдик. Самолётда учиш жуда зўр эди: 1964 йилда шундай тажрибаси борлиги билан мақтана оладиган бирорта ҳам тўққиз ёшли болани билмасдим.
Бир–биримизни яхшироқ таниб олишимиз учун мен ёзги таътилнинг икки ҳафтасини қариндошларим билан ўтказишим лозим эди. Бир неча кундан сўнг Жижи уйига қайтиб кетди, мен эса отамнинг синглиси, аммам Элис, унинг Мек исмли эри ва уч нафар болалари, бир қиз ва икки ўғил бола билан бирга қолдим, ўғил болаларнинг каттаси кичик Мэк мендан бор йўғи икки ой кичкина эди. Бувим Паулина Митчелл ҳам улар билан бирга яшарди.
Агар муаммо ҳақиқатан ҳам пулда бўлса, унда мен тўғри жойга тушибман. Бу одамлар шунчаки, пулда чўмилишарди, дейиш мумкин! Уларнинг Бакхед* марказида жойлашган уч қаватли ҳашаматли уйида катта хоналар, кўплаб мебеллар, кутубхона, қандиллар, бешта ётоқхона, учта ваннахона ва иккита ҳожатхона бўлиб, бу менинг кўзларимни қамаштирарди. Ўйлаб кўринг, олти кишига учта ванна ва олтита унитаз! Буни ўн олти нафар кичик ёшдаги етим ўғил болаларга етарли деб ҳисоблаш билан ҳеч ҳам таққослаб бўлмасди.
* Бакхед – Атлантанинг марказидан 7–13 км шимолда жойлашган бадавлат одамлар яшайдиган ҳудуд. – Тарж. изоҳи.
Истисносиз фақат шу оилага ишлайдиган ошпаз аёл Люсиль ҳам шу ерда яшарди. У ўрта бўйли, камгап, қора танли аёл эди. Принстонда, швед фермерлар жамоасида бирорта ҳам қора танли йўқ эди. Онам “анави одамлар” деб атайдиган уларнинг баъзиларини Чикагода кўргандим, аммо бирортаси билан таниш эмасдим. Митчеллар уйида Элис аммам туғилганидан буён қирқ йилдан ортиқ хизмат қилиб келаётган Люсиль оиланинг аъзоси ҳисобланарди. Ҳатто гараж устида жойлашган унинг хонадонида ҳам ванна бор эди.
«Ҳойнаҳой, уларда мен учун ҳам жой топилса керак, – мулоҳаза қилдим мен. – Агар келишиб кета олсак, мени қайтариб юбориш учун уларда баҳона бўлмайди».
Биз амакивачча укалар ва синглим билан магнолиялар ўраган ҳовличани ўзимизнинг ўйин майдони деб эълон қилдик, бу жой аслида уйнинг пастки қаватида жойлашган меҳмон кутиш хонасидан кейин иккинчи ўринда турарди, холос. Хонанинг бутун марказини эгаллаган ҳақиқий бильярд столидан ташқари, бу ерда пинг–понг учун стол, диванлар, камин ва бар ҳам бор эди.
Бир неча кундан сўнг уларнинг шахсий фаоллигидан анча ошиб тушган битмас–туганмас қувватим сабабли, амакиларим менга “тиниб–тинчимас” деган лақаб қўйишди. Тез орада уларни ҳолдан тойдирганим учун улар мен билан навбатма–навбат ўйнай бошлашди. «Эй, Сис, сенинг навбатинг», – деб эълон қиларди укаларимдан бири мен билан бир соат бильярд, баскетбол ёки футбол ўйнагач.
Уйда ўйнашдан чарчагач, улар “Кэпител сити” клубининг улкан бассейнида сузиш учун мени ўзлари билан бирга олиб борадиган бўлишди. Гарчи илгари мен шаҳар ташқарисидаги клубларда бўлишимга тўғри келмаган бўлсада, тўла ишонч билан, шубҳасиз, бу жуда қиммат ва ҳашаматли клуб эканлигини айта оламан.
Клубга биринчи марта боришимиздан олдин поччам Мэк мени четга тортди. Қора сочларининг қуюқ чаккалари оқарган, баланд бўйли, чиройли, ўзига тортадиган, лекин айни пайтда масофа сақлаб туришга мажбур қилувчи табассумли бу киши менга бошдан–оёқ қараб чиқди ва деди: «Робби, агар бирор нарса егинг ёки ичгинг келиб қолса, шунчаки официантга буни менинг ҳисобимга ёзиб қўйиши лозимлигини айт».
«Келишдик!» – деб ўйладим. Кейинги икки ҳафтада ўзим истаганимча бўкиб юрдим.
Қариндошларим менинг етимхонадаги ҳаётимга камдан–кам қизиқиш билдиришди, бу ҳақда билмасдан эслаб қолишганида эса, агар очиқ гапирадиган бўлсам, қариндошларим мени ғалати деб ҳисоблашлари ва бошқа таклиф қилмай қўйишларидан қўрқиб, дарров мавзуни ўзгартирардим. Мени гўёки улардан ҳеч нимам билан фарқ қилмайдиган деб ҳисоблашлари ва қолишни таклиф қилишларини истардим.
Икки ҳафта давомида ўзимни ҳаётим айнан шундай ўтиши керакдек тутдим. Агар Митчелл бувим бўлмаганида, ҳаммаси жуда соз эди. У камдан–кам ҳолларда ўз хонасидан чиқарди. Одатда куннинг ярмигача ухлагач, Митчелл бувим интерком орқали Люсилга қўнғироқ қилар ва нонушта буюрарди. Баъзан у таксида бридж ўйнаш учун ёки шаҳарнинг марказида жойлашган “Сити клаб”га бориш учун кетарди. Вақтнинг катта қисмини эса у китоб ўқиб ёки тебранма креслода ўтириб, телевизор кўриб ўтказарди.
Унинг очиб қўйилган эшиги менга ҳеч яхшиликдан дарак бермасди. Худди қузғундек у менинг зинадаги қадамимни кутиб қулоқ соларди ва қадам товушларимни эшитгач, паст овозда увиллаб шикоят қилгандек бўлиб, мени чақириб оларди:
– Робби, азизим, ўзингнинг кекса бувижонинг учун бир дақиқа ажрата олмайсанми?
Баъзан мени пастда кутишаётганликлари учун шошилишим шартлигини айтиб, кўнмасдим. Лекин кўпинча айб ҳисси мени истар–истамай унинг хонасига судралиб киришга мажбур қиларди.
– Хўш, қалай, хурсандмисан? – деб у айни бир саволни такрорларди. – Ўтир ва нималар қилаётганингнинг ҳаммасини менга айтиб берақол.
Бир неча гапни минғиллаб айтишимга имкон бергач, у менинг гапимни бўлиб қўярди:
– Мен сенинг шундай ажойиб кичкинтойлар ва ғамхўр энагалар билан жуда яхши бир жойда яшаётганингдан хурсандман!
Жуда ҳам тишларимни қисирлатгим келарди: «Сиз қаердан биласиз? Сиз ҳеч қачон етимхонада бўлмагансиз ва ҳатто ҳеч қачон мендан бу ҳақда сўрамагансиз!» Бунинг ўрнига мен индамасдим ва бундан сўнг сўзсиз келадиган лаҳзани кутардим.
– Сенинг онанг – Худо унинг гуноҳларини кечирсин – сени ўлдириб қўйишига сал қолди, Робби. Лекин мен сенга ёрдам бериш ниятидаман. Одобли жамоатда ўзингни тутишни ўрганаётганинг яхши. Хатти–ҳаракатларинг, айниқса, стол атрофида ўзингни тутишинг яхшиланишга муҳтож. Масалан... – Шундай деб, у мен нотўғри қилаётган ҳамма нарсаларнинг узундан–узоқ рўйхатини санаб ўтарди.
Лекин у яхши одоб–аҳлоқ қоидалари ҳақида узоқ вақт мулоҳаза юритишни эплай олмасди. Тез орада у яна менинг онам ҳақидаги гапларга ўтиб кетарди:
– О, Робби, мен биров ҳақида ёмон гап гапиришни жуда ҳам ёқтирмайман, лекин бу аёл сенга мен ҳақимда кўп ёлғонлар айтганлигини биламан. Шунинг учун мен ниҳоят ҳақиқатни билиб олишингни истайман. Жойс – касал, йўлдан озган аёл. Сенинг отанг унинг нимасига маҳлиё бўлганини ҳеч тушунмайман.
Унинг кўзларига ёш тўларди, лекин бу менга таъсир қилмасди. Мен қаршимда яхшилаб машқ қилинган ролни яхши ижро этаётган кампирни кўриб турардим. Унинг юзида упа, лабида эса лаббўёқ ҳаддан ортиқ кўп эди. Қари аёлга доимо бошининг устига маҳкам тугилган, белигача тушадиган узун сочлар нимага керак экан?
Паулина менга “Қизил қалпоқча”даги ташланиб қолиш ва йўқ қилиш имконини кутаётган, ўзини яхши буви қилиб кўрсатаётган бўрини эслатарди. Отамнинг омадсиз танловидан ҳасрат қилиб, у бошини чайқарди ва шундай дерди:
– Мен ўзимга хос бўлган хушмуомалалик билан ўғлимга онангнинг камчиликларини кўрсатишга ҳаракат қилдим. Лекин менинг азиз, қадрли Робертим гапимга қулоқ солмади. Негалигини тушуна олмайман. Нима бўлганда ҳам мен золим эмасман ва уларга халақит қилишни истамаганман. Фақат мен қимматли ўғлимга яхшироқ бўлишини хоҳлаганман.
Сабрим тугаганида унинг нолишларини илтимос билан бўлиб қўярдим:
– Кетсам майлими, буви? Юқорига чиқаётганимда, Мэкга тезда қайтишим ва ўйинни давом эттиришимизни ваъда қилгандим.
Бувим ҳар доим мени қўйиб юборар, лекин чуқур хўрсиниб қўйишни унутмасди. Мен ўрнимдан туриб, унинг упа суртилган серажин пешонасидан ўпардим ва лабларимни артиб ташлаш учун тезроқ кўздан яширинишга шошилиб, чиқиб кетардим.
Кейинги гал бувимнинг тузоғида анча вақт қолиб кетганимда аммам Элис менга ачинарди. Аммам ҳеч қачон у ерда нималар бўлаётганини суриштирмасди, лекин агар қизиқиб кўрганида, Паулина айтаётган ҳамма гаплар онгимнинг бир четидан ўтиб кетаётганини тан олган бўлардим. Паулина ва онам ўртасидаги ягона фарқ бувим бой эканлиги ва тентакхонада эмас, ҳашаматли уйда яшаётганидан иборат эди. Уларнинг иккаласи ҳам касалманд ва нафратга – бир–бирига, қора танлиларга ва умуман уларнинг йўлида учраган ҳаммага ва ҳар бир нарсага нисбатан нафратга тўлишганди.
Иккаласи ҳам кичик Мартин Лютер–Кинг номига ва унинг тенг ҳуқуқлик учун юришларига лаънат ўқирди. Атланта аҳолисининг уйларида хизматкорлик қилаётган одамлар билан танишгач, мен бу ғазаб табиатини тушуна олмадим. Ҳа, улар қора танли эдилар, лекин ҳаммаси менга жуда яхши муносабатда бўлишди. Нима учун кимдир уларни оқ танлилар билан бўлгандек мулоқотга нолойиқ деб ҳисоблайди?
Паулина мени онамдан ортиқроқ яхши кўрмаслиги менга аён эди. Мен улар учун бир–бири билан олишишга ортиқча баҳона эдим, холос. Агар мен туғилмаганимда, улар бошқа бирор нарса баҳонасида низолашган бўлишарди. Уларнинг мақсади мен эмас, балки ҳокимият эди.
Бу таътиллар тугагач, мен уйга мустақил учиб бордим. «Оқ кўйлакли» ва Жижи мени аэропортда кутиб олди. Принстонгача бўлган бутун йўл давомида мен уларга ажойиб уй ва у ерда жуда соз ўтказилган вақт, мени оила қанчалик яхши кутиб олгани ва тезроқ орқага қайтишни кутаётганим ҳақида гапириб бордим. Мен Паулина ҳақида бир оғиз ҳам гапирмадим, унинг ғалати қилиқларини эслашга арзимайди деб ҳисоблардим.
Етимхонада Жижи кетишидан олдин мени ўпди ва Чикагогача бўлган поездга ўтиришдан олдин менинг психологим билан гаплашиб олишга улгурди. Ўзимнинг саргузаштларим ҳақида гапириб беришга шошилиб Ноланинг олдига югурдим.
– Айтсам ишонмайсиз, – бидирладим мен, – бу уй жуда ҳам катта! Укаларим ва синглим – жуда яхши! Бизлар бильярд, футбол ва баскетбол ўйнадик, яна шаҳар ташқарисидаги клубнинг бассейнида суздик ва...
Қанча кўп гапирсам, Нола шунча кўп илжаярди. Ниҳоят у қулоғидан бу қулоғигача илжайди.
«У менинг устимдан кулаяптими?» – деб ўйладим.
– Ниманинг устидан кулаяпсиз? – деб сўрадим.
– Сенинг ҳикоянг менга Оливер Твистни эслатди.
– Яна қандай Оливер Твист? – деб сўрадим. – Нима, у мен йўқ пайтда етимхонага тушдими?
Нола истеҳзоли жилмайди:
– Оливер Твист, бу – оиласидан маҳрум бўлган ҳамда етимхонага тушган ва унинг оиласи жуда бой эканлиги аниқлангач, осонгина қутилган бола.
Мен ҳаяжонланиб кетдим:
– Шу бола билан танишсам бўладими?
– О, йўқ, Робби. Оливер – сен катта синфларда ўқийдиган роман қаҳрамони. – Мен хўмрайдим. – Бу тўқима воқеа, Робби. Бу Чарльз Диккенс исмли одам томонидан ёзилган қадимги ва жуда машҳур асар.
– Хўш, сиз мени шу қиссадаги болага ўхшайди деб ўйлайсизми?
– Нима ҳам дердим, сенинг иштаҳанг ва қатъиятинг билан, шундоқ ҳам ўз косангни олиб, қўшимча бўтқа олиш учун: “Кечирасиз сэр, мен яна хоҳлаяпман” деб бораётганингни кўриб турибман.
Нола қаттиқ хохолаб юборди. Мен у ниманинг устидан кулаётганини ҳатто тушунмадим, лекин бу шунчалик юқумли эдики, тез орада мен ҳам қувониб ҳиринглай бошладим.
Ниҳоят, нафасини ростлаб олгач, у шундай деди:
– О, Робби, кечир. Мен сени китобдаги машҳур кўринишда яққол тасаввур қилдим, холос.
Уни нима бунчалик кулдирганининг сабабини тушунмасамда, у менинг устимдан кулмаётганини англадим.
– Шундай қилиб, мени ҳам худди Оливер Твист каби ўзимнинг бой оилам томонидан қутқариб олинади деб ўйлайсизми?
Худди аввалги вақтлардагидек, Нола тиз чўкди, мени ўзига тортиб бағрига босди.
– Шундай бўлади деб умид қиламан, Робби. Мен бунга жуда, жуда умид қиламан, – деб шивирлади у.
Унинг сўзларида умид номигагина бор эмасди, бу сўзлар худди ибодатдек эшитилди.
Книга на Узбекском языке: - Брошенный ребенок (Роберт Боб Митчелл)
Аннотация к книге Брошенный ребенок. В поисках надежды и дома.
В этой автобиографической книге рассказывается удивительная история жизни мальчика, которого в возрасте трех лет мать оставила в детском приюте. Это история горьких разочарований, годами не сбывающихся надежд, отчаянной борьбы за свое человеческое достоинство и в конце концов сокрушительной победы над превратностями судьбы. Книга адресована широкому кругу читателей, но может быть особенно полезна людям, работающим с подростками и воспитанниками приютов, так как она дает надежду тем, у кого в силу горького жизненного опыта ее не осталось.
Цитата из книги Общество считает, что такие, как я, — воспитанники сиротских приютов — обречены на бессмысленное прожигание жизни, раннюю гибель или тюремное заключение. Генетическая предрасположенность толкала меня к повторению несчастной судьбы моих родителей. Я же решил изменить свое представление о том, кем я был и кем мог стать. Обратившись к Богу за надеждой, которую Он предлагает всем и каждому, независимо от национальности, языка или культуры, я узнал, что ничто из сделанного мной или другими людьми, пытавшимися оскорбить или унизить меня, ничто из моего прошлого или даже будущего, включая смерть, не может отлучить меня от любви Божьей. Эта любовь помогла мне простить моих обидчиков и освободила из плена мучительного прошлого — точно так же, как помогла обрести свободу и многим другим.
