Muqaddas Kitob

IBTIDO

(TAVROTNING BIRINCHI KITOBI)

Kirish

Ibtido kitobi Tavrotning birinchi kitobidir. Mazkur kitobda olamning yaratilishi, inson zotining paydo bo‘lishi, Isroil xalqining kelib chiqishi to‘g‘risida so‘z yuritiladi. Butun borliqni, yer yuzidagi jamiki xalqlaru shohliklarni, insoniyat tarixini yagona Xudo boshqarishiga kitobda alohida urg‘u beriladi.

Ibtido kitobining birinchi qismida (1-11–boblar) olam va insoniyatning Ibrohim payg‘ambargacha bo‘lgan davri hikoya qilinadi. Xudo hamma narsani juda ajoyib qilib yaratgan edi, lekin ilk yaratilgan ikki inson — Odam Ato bilan Momo Havo Xudoga itoat etmadilar. Ularning itoatsizligi tufayli dunyoga gunoh kirib keldi. Insonlar shu qadar gunohga botib ketdilarki, Nuh payg‘ambardan va uning oilasidan tashqari, jamiki insoniyatni qirib tashlash uchun Xudo yer yuziga to‘fon yuborishga qaror qildi. Nuh va uning oilasi Xudoga itoat etardi, shuning uchun Xudo Nuhga: “O‘zingni, oilangni, hayvonlar va qushlarning har bir turini saqlab qolish uchun katta kema yasa”, deb amr etdi. To‘fondan keyin odamzod yana yer yuzi bo‘ylab yoyildi. Lekin ularning ko‘pchiligi yana Xudoga itoat etmay qo‘ydi.

Ibtido kitobining qolgan qismi (12-50–boblar) Ibrohim va uning xonadoni tarixiga oid voqealarni qamrab oladi. Xudo Ibrohim xonadonini, O‘zimning xalqim qilaman, deb tanlab oladi. Ibrohim va uning xotini Sora befarzand edilar, lekin Xudo ularga farzand va’da qilib, o‘sha farzand orqali jamiki xalqlarga baraka berishini aytadi.

Xudoning amri bilan Ibrohim va Sora o‘zlarining ona yurtini tark etib, Kan’on yurtiga ko‘chib boradilar. Xudo bu yurtni ularning nasliga berishni va’da qilgan edi. Ibrohim bilan Sora ancha keksayib qolganlarida, Xudo O‘z va’dasini bajarib, ularga o‘g‘il ato

etadi, ular o‘g‘lining ismini Is’hoq qo‘yadilar. Is’hoq ikki o‘g‘il ko‘radi, o‘g‘illariga Yoqub va Esov deb ism qo‘yadi. Yoqub o‘n ikki o‘g‘il ko‘radi. Ular Isroilning o‘n ikki qabilasiga asos soladilar.

Kitobning oxirida Yoqubning o‘g‘li Yusuf haqida hikoya qilinadi. Yusufning aka– ukalari uni Ismoiliy savdogarlarga qul qilib sotib yuborishadi. Lekin vaqti kelib, Yusuf Misr hokimi bo‘ladi. Shu orqali u qahatchilik davrida Misr xalqini va otasi Yoqubning butun xonadonini qutqarib qoladi. Mazkur kitobning mohiyati shundan iboratki, Xudo insoniyat taqdirini boshqaradi, yuz berayotgan hamma hodisalarni nazorat qiladi, hatto insonning yomon niyatiyu qabih ishlarini O‘zining ezgu rejasini amalga oshirish uchun ishlatadi. Misr yurtida Yusuf aka–ukalariga shunday deydi: “Sizlar menga ravo ko‘rgan yomonlikni Xudo yaxshilikka ishlatdi. Son–sanoqsiz odamlarni saqlab qolish uchun U meni shu yerga olib keldi.” (Ibtido 50:20)


1–BOB

Dunyo yaratilishining tarixi

1 Xudo azalda osmon bilan yerni yaratdi*. 2 Yer shaklsiz va bo‘m–bo‘sh bo‘lib, tubsiz

dengizlar ustini zulmat qoplagan edi. Xudoning Ruhi suvlar uzra yurardi*.


3 Xudo: “Yorug‘lik bo‘lsin”, deb amr bergan edi, yorug‘lik paydo bo‘ldi. 4 Xudo yorug‘likning ajoyib ekanini ko‘rib, yorug‘likni qorong‘ilikdan ajratdi. 5 Xudo yorug‘likni kunduz, qorong‘ilikni tun deb atadi. Kech kirib, tong otdi*. Birinchi kun o‘tdi.


6 So‘ng Xudo: “Suvlarni bir–biridan ajratib turadigan gumbaz paydo bo‘lsin”, deb amr qildi. 7 Shunday ham bo‘ldi: Xudo gumbazni yaratib, gumbazning ostidagi suvlardan gumbaz ustidagi suvlarni ajratdi*. 8 Xudo gumbazga osmon deb nom berdi. Kech kirib, tong otdi. Ikkinchi kun o‘tdi.


9 Keyin Xudo: “Osmon ostidagi suvlar bir joyga to‘planib, quruq yer paydo bo‘lsin”, deb amr qildi. Shunday ham bo‘ldi. 10 Xudo quruqlikka yer deb nom berdi. Bir joyga yig‘ilgan suvlarni esa dengizlar deb atadi. Xudo buning ajoyib ekanini ko‘rdi.

11 So‘ngra Xudo shunday amr berdi: “Yerda o‘t–o‘lan ko‘karsin. Don beradigan har xil o‘simliklar, danagi bor har xil mevali daraxtlar o‘ssin.” Shunday ham

bo‘ldi. 12 Yerda o‘t–o‘lan ko‘kardi, don beradigan har xil o‘simliklar, danagi bor har xil mevali daraxtlar o‘sdi. Xudo bularning ham ajoyib ekanini ko‘rdi. 13 Kech kirib, tong otdi. Uchinchi kun o‘tdi.


14 Keyin Xudo shunday amr qildi: “Kunduzni tundan ajratish uchun osmon gumbazida yoritqichlar paydo bo‘lsin. Bular kunlarning, yillarning, nishonlanadigan bayramlarning* vaqtini ko‘rsatsin. 15 Bu yoritqichlar osmon gumbazida nur sochib, yerga yorug‘lik bersin.” Shunday ham bo‘ldi. 16 Xudo ikkita katta yoritqichni — quyosh va oyni yaratdi: kunduzi nur sochib turishi uchun kattaroq yoritqich — quyoshni, tunda nur sochib turishi uchun kichikrog‘i — oyni yaratdi. Shuningdek, Xudo yulduzlarni ham yaratdi. 17-18 Bu yoritqichlar yerga yorug‘lik bersin, kunduz va tun ustidan hukmronlik qilsin, yorug‘likni qorong‘ilikdan ajratib tursin deb, Xudo bularni osmon gumbaziga joylashtirdi.

Xudo buning ajoyib ekanini ko‘rdi. 19 Kech kirib, tong otdi. To‘rtinchi kun o‘tdi.


20 Keyin Xudo shunday amr berdi: “Suv har xil tirik jonivorlar bilan to‘lib– toshsin, qushlar paydo bo‘lib, havoda parvoz qilsin.” 21 Shunday qilib, Xudo bahaybat dengiz maxluqlarini va suvda suzuvchi turli–tuman jonivorlarni, har turli qushlarni yaratdi. Xudo buning ham ajoyib ekanini ko‘rdi. 22 Shunda Xudo bularning hammasiga marhamat qilib dedi: “Baliqlar va qushlar serpusht bo‘lib, ko‘paysin. Dengizlar baliqlar bilan to‘lib–toshsin, yer uzra qushlar ko‘paysin.”

23 Kech kirib, tong otdi. Beshinchi kun o‘tdi.


24 So‘ngra Xudo: “Yer turli–tuman jonzotlarni — chorvani, sudralib yuruvchi jonivorlarni*, har turli yovvoyi hayvonlarni paydo qilsin”, deb amr berdi.

Shunday ham bo‘ldi. 25 Xudo har turli yovvoyi hayvonlarni, chorvaning har xil turlarini, yer yuzida sudralib yuruvchi jonivorlarning va hasharotlarning har xil turlarini yaratdi. Xudo buning ajoyib ekanini ko‘rdi.

26 Keyin Xudo shunday dedi: “Endi inson zotini yarataylik, ular O‘z

suratimizday, O‘zimizga o‘xshagan bo‘lsin*. Inson zoti dengizdagi baliqlar ustidan, osmondagi qushlar, yer yuzidagi chorva hamda jamiki yovvoyi hayvonlar*, yerda sudralib yuruvchi har qanday jonivor va hasharotlar ustidan hukmronlik qilsin.” 27 Shunday qilib,


Xudo O‘z suratiday qilib yaratdi inson zotini, Erkagu ayol qilib yaratdi ularni.


28 Xudo insonlarga marhamat qilib, aytdi: “Uvali–juvali bo‘linglar, yer yuzini to‘ldirib, itoat ettiringlar, dengizdagi baliqlar ustidan, osmondagi qushlaru yer yuzida yashovchi har turli jonivorlar ustidan hukmronlik qilinglar.” 29 Xudo yana aytdi: “Mana, sizlarga butun yer yuzidagi har xil donli o‘simliklarni va mevali daraxtlarni berdim. Sizlar bulardan yegulik uchun foydalanasizlar. 30 Yer yuzidagi jamiki tirik jonzotga — hamma hayvonlarga, hamma qushlarga yemish qilib ko‘k o‘t–o‘lanni berdim.” Shunday ham bo‘ldi. 31 Xudo O‘zi yaratgan hamma narsaga nazar soldi. Bular juda ajoyib edi. Kech kirib, tong otdi. Oltinchi kun o‘tdi.


2–BOB

1 Shunday qilib, osmon bilan yer hamda ulardagi jamiki narsalar yaratildi. 2-

3 Yettinchi kuni Xudo barcha yaratish ishlarini bitirib, dam oldi. Xudo yettinchi kuni hamma ishlaridan dam olgani uchun bu kunni muborak qildi, uni muqaddas deb boshqa kunlardan ajratdi.

4 Osmon bilan yerning* yaratilishi ana shulardan iboratdir.

Adan bog‘i

Parvardigor Egamiz osmon bilan yerni yaratgan paytda 5 yer yuzida na biron o‘t, na biron giyoh ungan edi. Chunki Parvardigor Egamiz hali yerga yomg‘ir yog‘dirmagan, yerga ishlov beradigan biron kimsa yaratmagan edi. 6 Lekin yer ostidan suv chiqib*, butun yer yuzini sug‘orardi. 7 Shundan keyin Parvardigor Egamiz yerning tuprog‘idan odamni* yasadi va uning burun teshigidan puflab, jon ato etdi. Shunday qilib, odam tirik jon bo‘ldi. 8 Parvardigor Egamiz sharqda — Adan degan joyda bog‘ barpo qilib, O‘zi yaratgan odamni o‘sha boqqa qo‘ydi. 9 Keyin Parvardigor Egamiz yerdan chiroyli, lazzatli meva beradigan har xil daraxtlarni o‘stirdi. Bog‘ning o‘rtasida esa hayot daraxtini va yaxshilik bilan yomonlikni bilish daraxtini o‘stirdi.

10 Adandan bir daryo oqib kelib, bog‘ni sug‘oradi va o‘sha yerda to‘rt irmoqqa bo‘linadi. 11 Birinchi irmoqning nomi Pishon bo‘lib, butun Xavila yeri bo‘ylab oqadi. Bu joyda oltin bor. 12 O‘sha yerning oltini juda ham tozadir. U yerda marvarid* va aqiq toshlar ham bor. 13 Ikkinchi irmoqning nomi Gixo‘n bo‘lib, butun Kush* yeri bo‘ylab oqadi. 14 Uchinchi irmoqning nomi Dajla bo‘lib, Ossuriya shahrining sharqidan oqib o‘tadi. To‘rtinchi irmoqning nomi Furotdir.

15 Shunday qilib, Parvardigor Egamiz, bu odam boqqa ishlov bersin, parvarish qilsin deb, uni Adan bog‘iga joylashtirdi. 16 Parvardigor Egamiz unga shunday amr qildi: “Sen bog‘dagi hamma daraxtning mevasidan bemalol yeyaver. 17 Lekin yaxshilik va yomonlikni bilish daraxtining mevasidan yemaysan, undan yeyishing bilanoq, shubhasiz, o‘lasan.”

18 So‘ngra Parvardigor Egamiz: “Odamning yolg‘iz bo‘lishi yaxshi emas, unga munosib sherik yarataman”, dedi. 19 Shunday qilib, U tuproqdan har xil hayvonlarni va har xil qushlarni yaratdi. “Bu jonivorlarni odam ko‘rib qanaqa nom berarkin”, deya ularni odamning oldiga olib keldi. Odam har bir jonivor uchun nom tanladi. 20 Odam hamma chorvaga, qushlarga va yovvoyi hayvonlarga nom berdi. Lekin hamon odamga munosib sherik yo‘q edi. 21 Shu boisdan Parvardigor Egamiz uni qattiq uxlatib qo‘ydi. Odam uxlab yotganda, Xudo uning qovurg‘asidan bittasini olib, o‘rnini berkitib qo‘ydi. 22 Parvardigor Egamiz odamning qovurg‘asidan xotin kishini yaratdi va uni odamning oldiga olib keldi. 23 Shunda odam aytdi:


“Nihoyat, bu mening suyaklarimdan paydo bo‘lgan suyakdir,

Mening etimdan yaralgan etdir. U Xotin deb atalgay,

Chunki u erkakdan* yaratilgandir.”


24 Shuning uchun erkak kishi ota–onasidan bo‘lak bo‘lib, xotiniga bog‘lanib qoladi, ikkalasi bir tan bo‘ladilar.

25 Odam bilan xotini qip–yalang‘och yurardilar, bir–birlaridan uyalish hissini sezmasdilar.


3–BOB

Odam Ato va Momo Havo gunoh qiladi

1 Parvardigor Egamiz hamma yovvoyi hayvonlarni ham yaratgan edi. O‘sha

hayvonlar orasida ancha ayyori ilon edi. Ilon xotindan:

Xudo hukm qiladi

14 Parvardigor Egamiz ilonga shunday dedi:


“Shu qilmishlaring uchun

La’nati bo‘lgaysan barcha jonzotlar orasida

Va jamiki yovvoyi hayvonlar orasida. Qorning bilan sudralib yurgaysan, Umring bo‘yi tuproq yegaysan.

15 Dushmanlik paydo qilaman sen bilan xotin o‘rtasida,

Sening zoting bilan uning zoti orasida. Uning zoti ezib tashlaydi sening boshingni, Sen chaqib olasan uning tovonini.”


16 Xotinga esa shunday dedi:


“Homiladorligingda g‘oyat azob beraman, Mashaqqat ila bola tug‘asan.

Ammo eringni qo‘msayverasan,

Ering esa hokim bo‘ladi sening ustingdan.”


17 Parvardigor Egamiz odamga shunday dedi:


“Xotiningning gapiga kirganing uchun,

Men, yema, deb taqiqlagan mevani yeganing uchun

Sen tufayli yerni la’nati qildim. Butun umring bo‘yi timdalab yerni, Yerdan o‘tkazasan tirikchiligingni.

18 Yerning hosili yemishing bo‘lsa ham,

Yer sen uchun tikanlaru qushqo‘nmas* o‘stiradi.

19 Sen tuproqdan yaralgansan,

To tuproqqa qaytguningga qadar, Peshana tering bilan non yeysan. Zero, sen tuproqdirsan

Va tuproqqa qaytasan.”


20 Xotin jamiki insonlarning onasi bo‘lgani uchun, Odam Ato* unga Momo Havo* deb ism berdi. 21 Odam Ato va uning xotini uchun Parvardigor Egamiz teridan kiyim–kechak

yasab, ularni kiyintirib qo‘ydi.

Odam Ato va Momo Havo Adan bog‘idan quviladilar

22 Keyin Parvardigor Egamiz shunday dedi: “Mana, inson hamma narsani — yaxshilik va yomonlikni bilib, Bizga o‘xshab qoldi. Endi u qo‘lini uzatib, hayot daraxti mevasidan ham olmasin, mevani yeb, abadiy yashaydigan bo‘lib qolmasin.” 23 Shu sababdan Parvardigor Egamiz Odam Atoni va Momo Havoni Adan bog‘idan chiqarib yubordi. U Odam Atoni yerning tuprog‘idan yasagan edi, unga endi o‘sha yerni ishlashga berdi. 24 U Odam Atoni haydab yuborgandan keyin, hayot daraxtiga boradigan yo‘lni qo‘riqlash uchun Adan bog‘ining sharq tomoniga karublarni* va doimo aylanib turadigan alangali qilichni o‘rnatdi.


4–BOB

Qobil bilan Hobil

1 Odam Ato xotini Momo Havoga yaqinlashgandan keyin, Momo Havo homilador bo‘ldi. Momo Havo o‘g‘il ko‘rdi va: “Xudoning qudrati bilan o‘g‘illi bo‘ldim”, deb ismini Qobil* qo‘ydi. 2 Keyinroq Momo Havo ikkinchi o‘g‘lini tug‘di va unga Hobil deb ism qo‘ydi. Bolalar ulg‘ayib, Hobil — qo‘ychivon, Qobil — dehqon bo‘ldi. 3 Vaqti kelib, Qobil yerning hosilidan Egamizga nazr olib keldi. 4 Hobil ham suruvidagi birinchi tug‘ilgan qo‘zilardan bittasini tanlab olib, so‘ydi va qo‘zining yog‘li joylarini Egamizga nazr qilib olib keldi. Egamiz Hobilni va uning nazrini manzur ko‘rdi, 5 lekin Qobilning o‘zi ham, uning nazri ham ma’qul bo‘lmadi. Qobil qattiq xafa bo‘lib, qovog‘ini soldi. 6 Shunda Egamiz Qobilga dedi: “Nega xafa bo‘lding? Nimaga qovog‘ingni solding? 7 Agar sen to‘g‘ri ish qilsang, seni qabul qilmasmidim?!* Bilginki, yomon ish qilsang, eshigingda gunoh poylab turadi, sherga o‘xshab tashlanib, seni o‘lja qilmoqchi bo‘ladi. Gunoh sening ustingdan hukmron bo‘lishni istaydi. Lekin sen gunohni mag‘lub qilishing kerak.”

8 Qobil ukasi Hobilga: “Yur, dalaga boramiz”, deb taklif qildi*. Ular dalaga

borganlarida, Qobil ukasiga tashlanib, uni o‘ldirdi.

9 Egamiz Qobildan:

undan yetti karra o‘ch olaman.

Shunday qilib, Egamiz, Qobilni birov urib o‘ldirib qo‘ymasin deb, unga tamg‘a qo‘ydi. 16 So‘ngra Qobil Egamizdan uzoqlashib ketdi va Adanning sharqidagi Nod* degan yerga o‘rnashdi.

Qobilning nasli

17 Qobilning xotini homilador bo‘lib, o‘g‘il tug‘di. O‘g‘liga Xano‘x deb ism qo‘ydilar. Qobil bir shahar qurdi va shaharni o‘g‘lining ismi bilan Xano‘x deb atadi. 18 Xano‘x bir o‘g‘il ko‘rib, ismini Irod qo‘ydi. Iroddan — Maxuvol, Maxuvoldan — Matushol, Matusholdan — Lamex degan o‘g‘illar tug‘ildi. 19 Lamex ikki xotin oldi. Bittasining ismi Oida, boshqasiniki Zilla edi. 20 Oida bir o‘g‘il ko‘rib, ismini Yobol qo‘ydi. Yobol chodirlarda yashaydigan cho‘ponlarning ota–bobosi bo‘ldi. 21 Ukasining ismi Yuval edi. Yuval lira va nay chaluvchi sozandalarning ota–bobosi bo‘ldi. 22 Zilla ham bir o‘g‘il ko‘rib, ismini Tuvalqobil qo‘ydi. Tuvalqobil birinchi bo‘lib bronza va temir asboblar yasagan

edi. Tuvalqobilning Namax degan singlisi bor edi.

23 Lamex xotinlariga dedi:


“Oida va Zilla, menga quloq solinglar. Ey xotinlarim! Gapimni eshitinglar! Meni yaralagan odamni men o‘ldirdim, Meni urgan yosh yigitni nobud qildim.

24 Qobilni o‘ldirgandan yetti karra o‘ch olinsa,

Lamexni o‘ldirgandan yetmish yetti karra o‘ch olinar.”

Shis va Eno‘sh

25 Odam Ato bilan xotini yana bir o‘g‘il ko‘rdilar. Momo Havo: “Qobil o‘ldirgan Hobilning o‘rniga Xudo boshqa farzand berdi”, deb ismini Shis* qo‘ydi. 26 Shis ulg‘ayib, u ham bir o‘g‘il ko‘rdi va ismini Eno‘sh qo‘ydi. O‘sha paytda odamlar endi Egamizga sajda qila boshlagan edilar.


5–BOB

Odam Atoning nasli

1 Odam Atoning nasl–nasabi tarixi quyidagichadir:


Xudo inson zotini yaratganda, ularni O‘ziga o‘xshagan qilib yaratgan edi. 2 Xudo insonlarni erkak va ayol qilib yaratdi. Xudo ularni yaratgandan keyin Inson deb nom qo‘yib, ularga baraka berdi.

3 Odam Ato 130 yoshida o‘g‘il ko‘rgan edi*. O‘g‘li otasining suratiday bo‘lib, unga o‘xshagan edi. Odam Ato o‘g‘liga Shis deb ism qo‘ygan edi. 4 Shis tug‘ilgandan keyin, Odam Ato 800 yil yashab, yana o‘g‘il–qizlar ko‘rdi. 5 Odam Ato 930 yoshida olamdan o‘tdi.

6 Shis 105 yoshida o‘g‘li Eno‘shni ko‘rgan edi*. 7 Eno‘sh tug‘ilgandan keyin, Shis 807 yil yashab, yana o‘g‘il–qizlar ko‘rdi. 8 Shis 912 yoshida olamdan o‘tdi.

9 Eno‘sh 90 yoshida o‘g‘li Xenanni ko‘rdi. 10 Xenan tug‘ilgandan keyin, Eno‘sh 815 yil yashab, yana o‘g‘il–qizlar ko‘rdi. 11 Eno‘sh 905 yoshida olamdan o‘tdi.

12 Xenan 70 yoshida o‘g‘li Maxaliyolni ko‘rdi. 13 Maxaliyol tug‘ilgandan keyin, Xenan

840 yil yashab, yana o‘g‘il–qizlar ko‘rdi. 14 Xenan 910 yoshida olamdan o‘tdi.

15 Maxaliyol 65 yoshida o‘g‘li Yoredni ko‘rdi. 16 Yored tug‘ilgandan keyin, Maxaliyol

830 yil yashab, yana o‘g‘il–qizlar ko‘rdi. 17 Maxaliyol 895 yoshida olamdan o‘tdi.

18 Yored 162 yoshida o‘g‘li Xano‘xni* ko‘rdi. 19 Xano‘x tug‘ilgandan keyin, Yored 800 yil yashab, yana o‘g‘il–qizlar ko‘rdi. 20 Yored 962 yoshida olamdan o‘tdi.

21 Xano‘x 65 yoshida o‘g‘li Matushalohni ko‘rdi. 22 Matushaloh tug‘ilgandan keyin, Xano‘x 300 yil yashab, yana o‘g‘il–qizlar ko‘rdi. U umr bo‘yi Xudoga hamroh bo‘lib yashadi. 23 Xano‘x 365 yil umr ko‘rdi. 24 U butun umri davomida Xudoga hamroh bo‘lib yashab, oxiri, g‘oyib bo‘lib qoldi, chunki Xudo uni olib ketgan edi.

25 Matushaloh 187 yoshida o‘g‘li Lamakni ko‘rdi. 26 Lamak tug‘ilgandan keyin, Matushaloh 782 yil yashab, yana o‘g‘il–qizlar ko‘rdi. 27 Matushaloh 969 yoshida olamdan o‘tdi.

28 Lamak 182 yoshida bir o‘g‘il ko‘rdi. 29 Lamak: “Egamiz bu yerni la’natlagan, endi yerga ishlov berganimizda, og‘ir ishlarimizni shu bola yengillashtirsin”, deb o‘g‘lining otini Nuh* qo‘ydi. 30 Nuh tug‘ilgandan keyin, Lamak 595 yil yashab, yana o‘g‘il–qizlar ko‘rdi. 31 Lamak 777 yoshida olamdan o‘tdi.

32 Nuh 500 yoshdan o‘tgandan keyin Som, Xom va Yofas degan o‘g‘illarini ko‘rdi.


6–BOB

Insoniyatning qabihligi

1 Yer yuzida insonlar borgan sari ko‘paya boshladi. Qizlar ham tug‘ilgan edi. 2 Ilohiy zotlar*, bu qizlar* chiroyli ekan, deb yoqtirganlarini o‘zlariga xotin qilib olaverdilar.

3 Shunda Egamiz aytdi: “Men ato etgan Ruh* insonlar bilan abadiy qolmaydi*, chunki ular o‘ladigan jonlardir*. Kelgusida ular 120 yil umr ko‘rsin.” 4 O‘sha kunlarda, undan keyin ham bu olamda ulkan pahlavonlar* yashadi. Ilohiy zotlar bilan ayol zotidan* tug‘ilgan bu pahlavonlar qadimgi davrning buyuk qahramonlari, mashhur jangchilari bo‘lgan edilar.

5 Egamiz ko‘rdiki, yer yuzida inson zoti qilayotgan qabihliklar juda ham ko‘p ekan.

Ularning ko‘nglida faqat qabih niyat bor ekan. 6 Egamiz yer yuzida insonlarni yaratganidan pushaymon bo‘ldi, yurakdan afsuslandi. 7 Egamiz aytdi: “O‘zim yaratgan inson zotini yer yuzidan qirib yuboraman. Men inson bilan birga hayvonlarni, sudralib yuruvchi jonivorlarni, hasharotlarni, qushlarni ham qiraman, ularni yaratganimdan pushaymon bo‘lyapman.” 8 Faqat Nuh Egamizning marhamatiga sazovor bo‘lgan edi.

Nuh

9 Nuhning nasl–nasabi tarixi quyidagichadir:


O‘sha davrda yer yuzidagi solih, benuqson odam faqat Nuh bo‘lib, Xudoga hamroh bo‘lib yashardi. 10 Nuhning Som, Xom, Yofas degan uchta o‘g‘li bor edi.

11 Endilikda yer yuzi Xudoning oldida axloqsizlikka, zo‘ravonlikka to‘lib–toshib ketgan edi. 12 Xudo ko‘rdiki, olam buzilib ketgan, yer yuzidagi jamiki insoniyat yo‘ldan ozgan edi. 13 Xudo Nuhga aytdi: “Men butun yer yuzidagi insonlarni qirib tashlashga qaror qildim. Chunki yer yuzi ularning dastidan zo‘ravonlikka to‘lib–toshdi. Endi ularni butun yer bilan birga yo‘q qilmoqchiman. 14 Qattiq yog‘ochdan* o‘zingga kema yasa, kemaning ichida xonalar ham yasab, kemaning ichki va tashqi tomonini qora saqich

bilan suvab chiq. 15 Kemaning uzunligi 300 tirsak, kengligi 50 tirsak, balandligi 30 tirsak* bo‘lsin. 16 Kemaning tomini yasaganingda, tom bilan kemaning devori oralig‘ida bir tirsak* ochiq joy qoldir*. Eshigini kemaning yon tomonidan yasa. Kemani uch qavatli qilib yasa. 17 Men yer yuzini to‘fonga bostirib, tirik jonzotning hammasini qirib tashlayman. Yer yuzidagi jamiki mavjudot nobud bo‘ladi. 18 Sen bilan esa Men ahd qilaman. Sen kema ichiga kirasan, sen bilan birga o‘g‘illaring, xotining, kelinlaring ham kiradi. 19 Hayvonlarning har bir turidan bir juftdan — erkagi va urg‘ochisidan kema ichiga o‘zing bilan olib kirasan, toki to‘fon paytida ular sen bilan birga tirik qolsin.

20 Qushlarning, hayvonlarning, sudralib yuruvchi jonivorlarning va hasharotlarning har bir turidan juft–juft qilib, o‘zing bilan olib kirasan, toki ular tirik qolsin. 21 O‘zing bilan oziq–ovqatlarning har bir turidan g‘amlab ol. Oziq–ovqatlar oilang bilan barcha jonzotlarga yegulik bo‘ladi.” 22 Nuh hamma narsani Xudo amr etganday qildi.


7–BOB

To‘fon

1 Nihoyat, vaqti kelib, Egamiz Nuhga aytdi: “Sen butun oila a’zolaring bilan kema ichiga kir. Yer yuzidagi xalqlar orasida Mening oldimda solih bo‘lib yurganlardan faqat seni topdim, xolos. 2 O‘zing bilan halol hayvonlarning urg‘ochi va erkagidan yetti juftdan, harom hayvonlarning* urg‘ochi va erkagidan esa bir juftdan ol. 3 Qushlarning har bir turidan — erkagi va urg‘ochisidan ham yetti juftdan tanlab ol, toki butun yer yuzida bu jonzotlarning turlari saqlanib qolsin. 4 Yetti kundan keyin, Men yer yuziga qirq kechayu qirq kunduz davomida yomg‘ir yog‘diraman. O‘zim yaratgan har bir tirik narsani yer yuzidan yo‘q qilaman.” 5 Nuh hammasini Egamiz amr etganday qildi.

6 Yer yuzini to‘fon bosganda, Nuh 600 yoshda edi. 7 Nuh bilan birga xotini, o‘g‘illari, kelinlari to‘fondan omon qolish uchun kemaning ichiga kirdilar. 8 Halol va harom hayvonlardan, qushlardan, yerda sudralib yuruvchi jonivorlardan, hasharotlardan har biri 9 — erkak va urg‘ochisi juft–juft bo‘lib Nuh bilan birga kemaga kirdi. Shunday qilib, Nuh Xudoning hamma amrlarini bajardi. 10 Yetti kundan keyin yer yuzini to‘fon bosa boshladi.

11 Nuh 600 yoshga kirganda, ikkinchi oyning o‘n yettinchi kuni yer ostidagi buloqlar otilib chiqdi*, osmonning qopqalari ochildi*. 12-13 Ayni o‘sha kuni Nuh bilan birga uning o‘g‘illari Som, Xom va Yofas, xotini va uchala kelini kema ichiga kirdilar. Qirq kechayu qirq kunduz tinmay yomg‘ir yog‘di. 14 Ular bilan birga yovvoyi hayvonlardan, chorvadan, yerda sudralib yuruvchi hamma jonivor va hasharotlardan, qushlardan — hammasining har bir turidan kemaga kirdi. 15 Bu tirik jonzotlar ikkita–ikkitadan bo‘lib Nuh bilan birga kemaga kirdi. 16 Xudo Nuhga amr qilganday, hamma jonivorlarning erkak va urg‘ochisi kemaga kirib bo‘lgach, Egamiz Nuhning orqasidan eshikni yopdi.

17 Yer yuzida qirq kun davomida to‘fon bo‘lib, suv yerni ko‘mdi, kemani yerdan yuqori ko‘tardi. 18 Suv yer ustida tobora ko‘payib borar, kema suv yuzida suzardi. 19 Suv yer yuzida shunchalik to‘lib–toshdiki, baland tog‘lar ham ko‘milib ketdi. 20 Suv tog‘lardan o‘n besh tirsak* balandlikka ko‘tarildi. 21 Yer yuzida yurgan jamiki jonzot — qushlar, chorva, yovvoyi hayvonlar, sudralib yuruvchi jonivorlar, inson zoti nobud bo‘ldi. 22 Quruq yer ustida yashab turgan hamma tirik jonzot nobud bo‘ldi. 23 Yer yuzidagi har qanday jonzotni — insonlarni, hayvonlarni, sudralib yuruvchi jonivorlarni,

hasharotlarni, qushlarni Xudo yo‘q qilib yubordi, hammasi yer yuzidan qirilib ketdi. Faqat Nuh va u bilan birga kemada bo‘lganlargina tirik qoldilar, xolos. 24 Suv 150 kun davomida yer yuzini qoplab turdi.


8–BOB

To‘fonning intihosi

1 Xudo Nuhni va u bilan kemada birga bo‘lgan barcha jonzotlarni esdan chiqarmagan edi. Xudo yer uzra shabada estirgan edi, suv pasaya boshladi. 2 Yer ostidagi buloqlar*, osmonning qopqasi* berkildi, qattiq quyayotgan jala to‘xtadi. 3 Suv asta–sekin yer yuzida kamaya boshladi. Nihoyat, 150 kundan keyin suv kamaydi. 4 Yettinchi oyning o‘n yettinchi kuni* kema Ararat tog‘i cho‘qqilariga tiralib to‘xtab qoldi. 5 O‘ninchi oygacha suv kamayib boraverdi. Nihoyat, o‘ninchi oyning birinchi kuni* tog‘ cho‘qqilari ko‘rindi.

6 Yana qirq kun o‘tgach, Nuh kemaning darchasini ochdi–da, 7 qarg‘ani chiqarib yubordi. Yer yuzidagi suv quriguncha, qarg‘a u yoqdan–bu yoqqa uchib yuraverdi. 8 Yer yuzidagi suv quriganini bilish uchun endi Nuh kemadan kaptarni uchirib yubordi. 9 Hali yer yuzini suv bosib yotgani uchun kaptar qo‘ngani joy topolmay, kemaga — Nuhning yoniga qaytib keldi. Nuh kaptarni ushlab, ichkariga oldi. 10 Yetti kundan keyin Nuh yana kaptarni kemadan uchirdi. 11 Kechga yaqin kaptar uning yoniga qaytib keldi. Kaptarning tumshug‘ida yangi o‘sib chiqqan zaytun bargi bor edi. Nuh bildiki, yer yuzidagi suv pasayibdi. 12 Nuh yana yetti kunni o‘tkazib, kaptarni uchirib yubordi. Kaptar Nuhning yoniga boshqa qaytib kelmadi.

13 Nuh 601 yoshga kirganda, birinchi oyning birinchi kunida* yer yuzidagi suv quriy

boshladi. Nuh kemaning qopqog‘ini ochib qaradi, yer yuzi hali to‘liq qurimagan ekan.

14 Nihoyat, ikkinchi oyning yigirma yettinchi kuni* yer butunlay qup–quruq bo‘ldi.

15 Keyin Xudo Nuhga shunday dedi: 16 “Kemadan chiq, xotining, o‘g‘illaring, kelinlaring ham sen bilan birga kemadan chiqishsin. 17 O‘zing bilan birga hamma tirik jonzotlarni — qushlaru hayvonlarni, sudralib yuruvchi jonivorlarni, hasharotlarni ham olib chiq, toki ular yer yuzida serpusht bo‘lib, ko‘payib, g‘ij–g‘ij qaynasin.” 18 Shunday qilib, Nuh o‘g‘illarini, xotini va kelinlarini boshlab, kemadan tashqariga chiqdi. 19 Hamma hayvonlar, sudralib yuruvchi jonivorlar, hasharotlar, qushlar — yerda yashaydigan jamiki jonzotlar ham o‘z jufti bilan kemadan chiqdi.

Nuh qurbonlik keltiradi

20 So‘ngra Nuh Egamizga atab qurbongoh qurdi. So‘ng har bir halol hayvondan va halol qushdan* olib, qurbongoh ustida ularni qurbonlik qilib kuydirdi. 21 Egamiz qurbonlikning xushbo‘y hididan mamnun bo‘lib, O‘ziga O‘zi dedi: “Insonning ko‘nglida bolaligidanoq qabih niyat bor ekan. Shunday bo‘lsa ham, Men bundan buyon jamiki tirik jonzotni oldingiday qirib tashlamayman. Inson tufayli butun dunyoni la’natlamayman.

22 Bu olam turar ekan, bahorda ekin–tikin, kuzda o‘rim–yig‘im, yoz va qish, sovuq va issiq, kunduz va tun bo‘laveradi.”


9–BOB

Xudo Nuh bilan ahd qiladi

1 Xudo Nuh bilan uning o‘g‘illariga marhamat qilib, ularga dedi: “Uvali–juvali

bo‘linglar, yer yuzini to‘ldiringlar. 2 Yer yuzidagi jamiki hayvonlar, osmondagi hamma qushlar, yerda sudralib yuruvchi jonivor va hasharotlarning hammasi, dengizdagi hamma baliqlar sizlardan qo‘rqib, hurkadigan bo‘ladi. Bularning hammasi ustidan sizlar hukmron bo‘lasizlar. 3 O‘tni va sabzavotlarni sizlarga yemish qilib berganim singari, hamma tirik jonzotlarni ham sizlar uchun yemish qilib beraman. 4 Lekin etni qoni bilan yemaysizlar. Qonda jon bo‘lgani uchun Men buni taqiqlayman. 5 Qotillik jazolanadi.

Insonning jonini olgan insondan Men xun talab qilaman, insonni o‘ldirgan har qanday hayvon o‘ldirilishi lozim.


6 Kimki inson qonini to‘ksa, Uning qonini ham inson to‘kar. Zero, inson zotini Men, Xudo, Yaratganman O‘z suratimda.


7 Barakali bo‘lib ko‘payinglar, yer yuzida to‘lib–toshib, tobora ortib boringlar.”

8 Xudo Nuh bilan uning o‘g‘illariga yana gapirdi: 9 “Men endi sizlar bilan va sizlarning avlodingiz bilan ahd qilaman. 10 Sizlar bilan kemadan chiqqan hamma tirik jonzot — qushlar, chorva, yer yuzida yashovchi hamma jonivorlar bilan ham ahd qilaman. 11 Sizlar bilan qat’iy ahd qilaman: bundan buyon barcha jonzot to‘fon tufayli qirilib ketmaydi, yer yuzini qirib bitiradigan to‘fon boshqa hech qachon bo‘lmaydi, deb va’da beraman.

12 Sizlar va jamiki tirik jonzot bilan qilayotgan abadiy ahdimning alomati shu bo‘ladi: 13 Men bulutlar orasida O‘z kamalagimni* hosil qilaman. Bu kamalak Mening olam ahli bilan qilgan ahdimning alomati bo‘ladi. 14 Men bulutlarni yer ustiga olib kelganimda, kamalak bulutlar orasida ko‘rinib turadi. 15 Ana o‘shanda Men O‘zim bilan sizlar va

hamma tirik jonzot o‘rtasida qilgan ahdimni yodimda tutaman. To‘fon endi hech qachon jamiki jonzotni yo‘q qilmaydi. 16 Kamalak bulutlar orasida turganda, Men kamalakni ko‘rib, yer yuzidagi tirik jonzot bilan O‘zim qilgan abadiy ahdimni yodimda tutaman.”

17 Xudo yana Nuhga dedi: “Yer yuzidagi jamiki tirik jonzot bilan Men qilayotgan ahdning alomati ana shudir.”

Nuh va uning o‘g‘illari

18 Nuh va uning o‘g‘illari Som, Xom va Yofas kemadan chiqishdi. Keyinroq Xom o‘g‘il ko‘rib, ismini Kan’on qo‘ydi. 19 Nuhning uchala o‘g‘lidan butun yer yuzidagi xalqlar tarqaldi.

20 To‘fondan keyin Nuh dehqon bo‘ldi va ilk bor uzumzor barpo qildi. 21 Bir kuni u

o‘zi tayyorlagan maydan ichdi. Mast bo‘lib, chodirida yalang‘och yotgan edi,

22 Kan’onning otasi Xom otasining yalang‘och yotganini ko‘rdi va tashqariga chiqib, akalariga aytdi*. 23 Som bilan Yofas bir kiyimni olib, yelkalariga tashladilar. Orqalari bilan chodirga kirib, otalarining yalang‘och tanasini ko‘rmaslik uchun yuzlarini teskari o‘girib, uning ustini kiyim bilan yopib qo‘ydilar. 24 Nuh o‘ziga kelgach, kenja o‘g‘lining* qilmishini bildi. 25 Shunda Nuh dedi:


“Kan’on* la’nati bo‘lsin!

Qullarning ham quli bo‘lsin akalariga!*”


26 Nuh yana dedi:

“Somning Xudosi — Egamizga

Hamdu sanolar bo‘lsin. Kan’on Somga qul bo‘lsin!

27 Xudo Yofasga mo‘l yer bersin*, Uning nasli Somning

Xalqi bilan yashasin!

Kan’on Yofasga qul bo‘lsin!”


28 Nuh to‘fondan keyin 350 yil yashadi. 29 U 950 yoshida olamdan o‘tdi.


10–BOB

Nuhdan tarqalgan dunyo xalqlari

1 Nuhning o‘g‘illari Som, Xom va Yofas to‘fondan keyin o‘g‘illar ko‘rdilar. Ularning

nasl–nasabi va ulardan kelib chiqqan xalqlar* tarixi quyidagichadir:

Yofasdan kelib chiqqan xalqlar

2 Yofas nasli: Go‘mer, Mago‘g, Moday, Yovon, Tuval, Meshex, Tiros va ulardan

kelib chiqqan xalqlar.

3 Go‘mer nasli: Ashkanoz, Rifat, To‘xarmo va ulardan kelib chiqqan xalqlar.

4 Yovon nasli: Elishox, Tarshish, Kit, Ro‘don* va ulardan kelib chiqqan xalqlar.

5 Yovon nasli dengiz bo‘ylariga tarqalib joylashdi.


Ular* har xil qabilalarga va yurtlarga bo‘lindilar, har bir qabilaning o‘z tili bor

edi.

Xomdan kelib chiqqan xalqlar

6 Xom nasli: Kush*, Mizra*, Fut, Kan’on va ulardan kelib chiqqan xalqlar.

7 Kush nasli: Savo, Xavila, Sabto, Ramo, Sabtaxo va ulardan kelib chiqqan xalqlar. Ramo nasli: Shava, Dedon va ulardan kelib chiqqan xalqlar.


8 Kushning naslida yana Nimro‘d degani ham bor edi. Nimro‘d yer yuzidagi birinchi buyuk jangchi edi. 9 Egamizning nazarida u shu qadar buyuk ovchi ediki, uning ismi hikmat bo‘lib qoldi. Odamlar mohir ovchi haqida gapirganda: “Egamizning nazaridagi Nimro‘dga o‘xshagan buyuk ovchi” deb aytadigan bo‘lishdi. 10 Nimro‘d shohligining ilk markazi Shinar yeridagi* Bobil, Erax, Akkad shaharlarining hammasini* o‘z ichiga olgan edi. 11 Nimro‘d o‘sha yerdan Ossuriyaga borib*, Naynavo*, Rexobo‘t–Ir, Kolax, 12 Rasan shaharlarini qurdirdi. Rasan shahri Kolax va buyuk Naynavo shaharlari orasida joylashgan edi.


13 Mizra nasli: Lud, Onom, Laxov, Naftux, 14 Patro‘s, Kasluv, Xafto‘r va ulardan

kelib chiqqan xalqlar. Kasluvdan Filist xalqi kelib chiqdi*.

15 Kan’on nasli: Kan’onning to‘ng‘ich o‘g‘li Sidon, Xet va ulardan kelib chiqqan xalqlar. 16 Kan’ondan Yobus, Amor, Girgosh, 17 Xiv, Oruq, Sin, 18 Arvod, Zamar va Xomat xalqlari ham kelib chiqdi.


Natijada Kan’on urug‘lari chegaradan tashqariga tarqalib ketdi. 19 Kan’onning

chegaralari shimoldagi Sidondan boshlab Garor tomonga — janubdagi

G‘azogacha, so‘ngra sharqdagi Sado‘m, G‘amo‘ra, Adma, Zavo‘yim tomonga — to

Leshagacha cho‘zilgan edi.


20 Xomning nasli ana shulardan iborat edi. Ular har xil qabilalarga va

yurtlarga bo‘lindilar, har bir qabilaning o‘z tili bor edi.

Somdan kelib chiqqan xalqlar

21 Yofasning akasi Som ham farzandlar ko‘rdi. U jamiki Ibir* naslining ota– bobosi bo‘ldi.


22 Som nasli: Elam, Oshur, Arpaxshod, Lud, Oram va ulardan kelib chiqqan xalqlar.

23 Oram nasli: Uz, Xul, Geter, Meshex* va ulardan kelib chiqqan xalqlar.


24 Arpaxshodning Shilax degan o‘g‘li* bor edi. Shilaxning Ibir degan o‘g‘li bor edi. 25 Ibir ikki o‘g‘il ko‘rdi: birinchisining ismini Palax qo‘ydi, chunki uning davrida dunyo bo‘linib ketdi*. Ikkinchisining ismi Yoxton edi.


26 Yoxtonning nasli: Elmo‘dod, Shalaf, Xazormavat, Yorax, 27 Hadoram, Uzol, Dikla, 28 Obal, Abumayl, Shava, 29 Ofir, Xavila, Yo‘vov va ulardan kelib chiqqan xalqlar.


Yoxtonning nasli mana shular edi. 30 Bu xalqlar yashagan hudud Meshadan

tortib, sharqdagi Safor qirlari tomongacha cho‘zilgan edi.


31 Somning nasli ana shulardan iborat edi. Bu xalqlar har xil qabilalarga va

yurtlarga bo‘lindilar, har bir qabilaning o‘z tili bor edi.


32 Nuhning o‘g‘illaridan paydo bo‘lgan nasllar, nasabnomasi bo‘yicha, alohida– alohida xalqlar sifatida ro‘yxat qilingan edi. To‘fondan keyin yer yuzida mana shu xalqlar o‘rnashdi.


11–BOB

Bobil minorasi

1 Butun yer yuzida bitta til bo‘lib, hamma odamlar bir xil so‘zlashardilar. 2 Odamlar sharqdan* ko‘chib, Shinar yeridagi* bir tekislikka keldilar va o‘sha yerda joylashdilar.

3 Odamlar bir–birlariga: “Kelinglar, g‘isht quyib, yaxshilab pishiraylik”, dedilar. Shunday qilib, ular qurilish uchun g‘ishtdan, qorishma uchun qora saqichdan foydalanadigan bo‘ldilar. 4 Keyin odamlar aytdilar: “Kelinglar, o‘zimiz uchun shahar quraylik, shahar minorasining cho‘qqilari osmonga tegib tursin. Shu tariqa nom tarataylik. Aks holda, biz butun yer yuziga tarqalib ketamiz.” 5 Odamlar qurayotgan shaharni va minorani ko‘rish uchun Egamiz pastga tushdi. 6 Egamiz dedi: “Qaranglar, hammasi bitta xalq, hammasining tili bir! Bu hali ular qilmoqchi bo‘lgan ishning boshlanishi, xolos.

Hademay, ular ko‘ngliga kelgan ishni qilishga qodir bo‘ladilar. 7 Qani, pastga tushaylik– da, ularning tilini aralashtirib yuboraylik, toki birining gapini ikkinchisi tushunolmay qolsin.” 8 Shunday qilib, Egamiz ularni o‘sha yerdan butun yer yuzi bo‘ylab tarqatib

yubordi. Odamlar shahar qurilishini to‘xtatdilar. 9 Egamiz hamma odamlarning tilini o‘sha yerda chalkashtirib, ularning o‘zlarini butun yer yuziga tarqatib yuborgani uchun shaharning nomi Bobil* bo‘lib qoldi.

Somning avlodlari

10 Somning nasl–nasabi tarixi quyidagichadir:


Som 100 yoshga kirganda, o‘g‘li Arpaxshodni ko‘rgan edi*. Arpaxshod tug‘ilganda, to‘fon bo‘lib o‘tganiga ikki yil bo‘lgan edi. 11 Arpaxshod tug‘ilgandan keyin, Som 500 yil yashab, yana o‘g‘il–qizlar ko‘rdi.

12 Arpaxshod 35 yoshida o‘g‘li Shilaxni ko‘rgan edi*. 13 Shilax tug‘ilgandan keyin, Arpaxshod 403 yil yashab, yana o‘g‘il–qizlar ko‘rdi.

14 Shilax 30 yoshida o‘g‘li Ibirni ko‘rgan edi. 15 Ibir tug‘ilgandan keyin, Shilax

403 yil yashab, yana o‘g‘il–qizlar ko‘rdi.

16 Ibir 34 yoshida o‘g‘li Palaxni ko‘rgan edi. 17 Palax tug‘ilgandan keyin, Ibir 430 yil yashab, yana o‘g‘il–qizlar ko‘rdi.

18 Palax 30 yoshida o‘g‘li Ravuni ko‘rgan edi. 19 Ravu tug‘ilgandan keyin, Palax

209 yil yashab, yana o‘g‘il–qizlar ko‘rdi.

20 Ravu 32 yoshida o‘g‘li Sarug‘ni ko‘rgan edi. 21 Sarug‘ tug‘ilgandan keyin, Ravu 207 yil yashab, yana o‘g‘il–qizlar ko‘rdi.

22 Sarug‘ 30 yoshida o‘g‘li Naxo‘rni ko‘rgan edi. 23 Naxo‘r tug‘ilgandan keyin, Sarug‘ 200 yil yashab, yana o‘g‘il–qizlar ko‘rdi.

24 Naxo‘r 29 yoshida o‘g‘li Terahni ko‘rgan edi. 25 Terah tug‘ilgandan keyin, Naxo‘r 119 yil yashab, yana o‘g‘il–qizlar ko‘rdi.

26 Terah 70 yoshdan o‘tgandan keyin o‘g‘illari Ibrom*, Naxo‘r va Xaronni ko‘rgan edi.

Terahning avlodlari

27 Terahning nasl–nasabi tarixi quyidagichadir:


Terahdan Ibrom, Naxo‘r va Xaron tug‘ildilar. Xarondan Lut tug‘ildi. 28 Terah hali hayot ekan, Xaron o‘zining tug‘ilgan yurtida — Xaldeydagi Ur shahrida* otasidan oldin olamdan o‘tdi. 29 Ibrom — Soray* degan qizga, Naxo‘r — Milxo degan qizga uylandilar. Milxo Xaronning qizi edi. Milxoning Iskax degan singlisi ham bor edi. 30 Soray bepusht bo‘lib, bolasi yo‘q edi.

31 Terah o‘g‘li Ibromni, Xaronning o‘g‘li — nabirasi Lutni, Ibromning xotini — kelini Sorayni ergashtirib, Xaldeydagi Ur shahridan chiqib, Kan’on yurtiga qarab yo‘l oldi. Ular Xoron shahriga* kelishgach, o‘sha yerda o‘rnashdilar. 32 Terah 205 yoshida Xoronda olamdan o‘tdi.


12–BOB

Xudo Ibromni tanlaydi

1 Shundan keyin Egamiz Ibromga* dedi: “O‘z yurtingdan, qarindosh–urug‘laring oldidan — otang xonadonidan chiqib ket. Men senga bir yurtni ko‘rsataman, o‘sha yerga borasan.

2 Buyuk xalqning otasi qilaman seni, Baraka beraman senga,

Ulug‘ qilaman sening nomingni,

Baraka manbayi bo‘lasan sen.

3 Men baraka berarman seni duo qilganlarga,

Seni la’natlaganlarni Men la’natlayman.

Sen orqali baraka toparlar

Yer yuzidagi jamiki xalqlar.”


4 Egamiz amr qilganday, Ibrom ketdi. Lut ham Ibrom bilan birga ketdi. Ibrom Xorondan* chiqib ketganda, yetmish besh yoshda edi. 5 Ibrom xotini Sorayni*, jiyani Lutni, Xoronda xizmatga olgan odamlarini boshlab, to‘plagan jamiki mol–mulkini olib, Kan’on yurtiga qarab yo‘lga tushdi. Nihoyat, ular Kan’on yurtiga yetib kelishdi. 6 Ibrom bu yurtda ko‘chib yurib, Shakam* yaqinidagi Mo‘re nomli muqaddas eman daraxti* yoniga yetib kelib to‘xtadi. O‘sha paytlarda bu yurtda Kan’on xalqi yashardi. 7 Shu yerda Egamiz Ibromga zohir bo‘lib: “Mana shu yurtni sening naslingga beraman”, dedi.

Shunday qilib, Ibrom zohir bo‘lgan Egamizga atab o‘sha yerda qurbongoh qurdi.

8 Shundan so‘ng Ibrom Baytilning sharqidagi qirlarga yo‘l oldi. Baytil bilan Ay shaharlarining o‘rtasida* chodir tikdi. Chodirdan g‘arb tomonda Baytil, sharq tomonda Ay shaharlari bor edi. Bu yerda u qurbongoh qurib, Egamizga sajda qildi. 9 Ibrom u joydan bu joyga ko‘chib, janubga — Nagav cho‘liga* ketdi.

Ibrom Misrda

10 O‘sha paytda Kan’onda qahatchilik haddan ortiq avjiga chiqdi. Shuning uchun Ibrom, qahatchilik tugaguncha kutib turay deb, Misrga yo‘l oldi. 11 Ibrom Misr chegarasiga yaqinlashganda, xotini Sorayga dedi:

Axir, biz yaqin qarindoshlarmiz. 9 Nima qilishimiz lozimligini men senga aytay. Sen mana shu yerdan yaxshi joyini keragicha tanlab ol, keyin bir–birimizdan ajralaylik. Agar sen chap tomonga ketsang, men o‘ng tomonga ketaman, agar sen o‘ng tomonga ketsang, men chap tomonga ketaman.

10 Lut Zo‘var tomondagi Iordan vodiysining serhosil tekisliklariga qaradi. Hamma yoq sersuv, go‘yo Egamiz yaratgan boqqa* va Misrning ajoyib yerlariga o‘xshardi.

Egamiz Sado‘m va G‘amo‘ra shaharlarini vayron qilmasdan oldin vodiy shunaqa edi.

11 Shunday qilib, Lut Iordan tekisliklarini tanladi va sharq tomonga ketdi. Shu tariqa Ibrom bilan Lut bir–biridan ayrildilar. 12 Ibrom Kan’on yurtida o‘rnashdi, Lut esa Iordan tekisliklaridagi shaharlar orasiga o‘rnashib, chodirlarini Sado‘m yoniga ko‘chirdi.

13 Sado‘m aholisi o‘ta qabih bo‘lib, Egamizga qarshi og‘ir gunohlar qilar edilar.

Ibrom Xevronga ko‘chadi

14 Lut Ibromdan ayrilib ketgandan keyin, Egamiz Ibromga dedi:

— Mana shu turgan joyingdan shimolga, janubga, sharqqa va g‘arbga qara. 15 Sen ko‘rib turgan hamma yerni senga va sening naslingga abadiy mulk qilib beraman. 16 Men sening naslingni yerdagi qumday ko‘paytiraman. Kimki yerdagi qumni sanay olsa,

sening naslingni ham sanay oladi. 17 Qani, otlan, yurtni aylanib chiq. Men bu yurtni senga mulk qilib beraman.

18 Shunday qilib, Ibrom chodirini yig‘ishtirib, Xevrondagi* Mamre nomli muqaddas emanzor* yoniga keldi va o‘sha yerda o‘rnashdi. U yerda Egamizga qurbongoh qurdi.


14–BOB

Ibrom Lutni qutqaradi

1 O‘sha paytda Shinarda* Omrafil, Elazarda Oriyox, Elamda Kado‘rlamar va Go‘yimda Tidol hukmronlik qilar edilar. 2 Ular ittifoq tuzib, quyidagi beshta shohga qarshi urush ochdilar: Sado‘m shohi Beraga, G‘amo‘ra shohi Birshaga, Adma shohi Shinavga, Zavo‘yim shohi Shemoverga va Belax shohiga. (Belax hozir Zo‘var deb yuritiladi.) 3 Ana shu beshta shoh ittifoq tuzib, Siddim vodiysida kuchlarini birlashtirgandilar. (Siddim vodiysi hozirgi O‘lik dengizdir*.) 4 Bu shohlar o‘n ikki yil davomida Kado‘rlamarga qaram bo‘lib

kelgandilar. O‘n uchinchi yili esa unga qarshi isyon ko‘targandilar.

5 Isyondan bir yil o‘tgandan keyin Kado‘rlamar va uning ittifoqchilari lashkarlari bilan kelib, Ashtaro‘t–Karnayimdagi Rafa xalqini, Xomdagi Zuz xalqini, Xiratayim tekisligidagi Eyim xalqini, 6 Seir* tog‘laridagi Xorim xalqini* cho‘lning chetidagi El– Porongacha ta’qib qilib borib, mag‘lub qildilar. 7 So‘ngra ular orqaga qaytib, En–Mishpat shahriga keldilar va Omoleklarning butun yerlarini, shuningdek, Xazazon–Tamarda yashayotgan Amor xalqini qo‘lga oldilar. (En–Mishpat hozir Kadesh deb yuritiladi.) 8-

9 Sado‘m, G‘amo‘ra, Adma, Zavo‘yim va Belax, ya’ni Zo‘var shohlari o‘z lashkarlarini Siddim vodiysida* saf torttirib, Elam shohi Kado‘rlamarning va Go‘yim, Shinar va Elazar shohlarining lashkarlariga qarshi jangga tayyor qilib qo‘ydilar. Xullas, to‘rtta shoh beshta shohga qarshi otlandi. 10 Vodiyda qora saqich to‘ldirilgan chuqurlar ko‘p edi.

Sado‘m va G‘amo‘ra shohlari qochib ketayotganlarida, ularning jangchilari o‘sha

chuqurlarga yiqilib tushdilar. Tirik qolganlari tog‘larga qochib qutulib qoldilar.

11 Shunday qilib, bosqinchilar Sado‘m va G‘amo‘rani talon–taroj qilib, u yerdagi hamma boyliklarni, g‘amlab qo‘yilgan oziq–ovqatlarni olib, o‘z yo‘llariga ketdilar. 12 Ibromning* jiyani Lut Sado‘mda yashayotgan edi. Bosqinchilar Lutni asirga olib, bor narsasini o‘lja qilib oldilar.

13 Bir odam bosqinchilardan qutulib, ibroniy Ibromning yoniga qochib bordi va bo‘lgan voqeani unga so‘zlab berdi. Ibrom bu paytda Amor xalqidan bo‘lgan Mamre degan odamning emanzori* yonida chodir tikkan edi. Mamre va uning Eshko‘l, Onar degan ukalari* Ibromning ittifoqchilari edilar. 14 Ibrom Lutning asirga olinganini eshitgach, o‘z xonadonidagi qurol ushlashga qodir hamma odamlarni to‘pladi. Ular 318 kishi edi. U Kado‘rlamarning lashkari ortidan quvib, Dan shahrida* ularga yetib oldi.

15 Ibrom o‘sha yerda odamlarini guruhlarga bo‘lib, tunda har tomondan ularga hujum qildi. Kado‘rlamarning lashkari qochdi, lekin Ibrom ularni Damashqning shimolidagi Xo‘vax shahrigacha quvlab bordi. 16 Ibrom bilan uning ittifoqchilari hamma narsani — o‘lja olingan narsalarni, Ibromning jiyani Lutni va uning mol–mulkini, ayollarni va boshqa asirlarni qaytarib olib keldilar.

Maliksidiq Ibromni duo qiladi

17 Ibrom Kado‘rlamar va uning ittifoqchilari ustidan g‘alaba qilib qaytib kelayotganda, Sado‘m shohi uni kutib olgani Shovey soyligiga keldi. (Shovey soyligi Shoh soyligi* deb ham atalgan.)

18 Salim* shohi Maliksidiq ham Ibromni kutib olgani chiqib, non va sharob olib keldi.

U Xudoyi Taoloning ruhoniysi ham edi. 19 Maliksidiq Ibromni shunday deb duo qildi:


“Yeru ko‘kni yaratgan* Xudoyi Taolo Ibromga baraka bersin.

20 Yovlaringni qo‘lingga bergan Xudoyi Taologa Hamdu sanolar bo‘lsin.”


Ibrom qaytarib olib kelgan hamma narsaning o‘ndan birini Maliksidiqqa berdi.

21 So‘ngra Sado‘m shohi Bera Ibromga shunday dedi:

8 — Ey Egam Rabbiy! Bu yurtni meros qilib olishimga qanday ishonch hosil qilaman?

17 Eng tepadagi savatda fir’avnga atalgan pishiriqlarning har turidan bor ekan. Lekin

qushlar uchib kelib, boshimdagi savatdan pishiriqlarni cho‘qiyotgan ekan.

18 — Tushingizning ta’biri shunday bo‘lar, — dedi Yusuf. — Uchta savat — uch kun degani. 19 Uch kun ichida fir’avn boshingizni tanangizdan judo qilib, tanangizni tik o‘rnatilgan xodaning uchiga qoqtiradi. Qushlar tanangizni cho‘qib yeydi.

20 Oradan uch kun o‘tgach, fir’avn tug‘ilgan kunida barcha a’yonlariga ziyofat berdi. Soqiysi bilan novvoyini ham zindondan a’yonlari oldiga chaqirtirdi. 21 Fir’avn soqiysini ozod qilib, oldingi mansabiga qaytardi. Shunday qilib, soqiy yana fir’avnga qadah tutadigan bo‘ldi. 22 Lekin Yusuf aytganday, fir’avn novvoyning boshini oldirib, jasadini tik o‘rnatilgan xodaning uchiga qoqtirdi. 23 Soqiy esa Yusufni eslamadi, uni unutib yubordi.


41–BOB

Yusuf fir’avnning tushini ta’bir qiladi

1 Oradan ikki yil o‘tdi. Bir kuni Misr fir’avni tush ko‘rdi. Tushida u Nil daryosi bo‘yida turgan emish. 2 Bir payt daryodan yettita boqilgan, semiz sigir chiqib, qirg‘oqdagi o‘tlarni yeya boshlabdi. 3 So‘ngra daryodan yana yettita sigir chiqibdi. Bu sigirlar juda ham xunuk, oriq ekan. Bular semiz sigirlarning yoniga kelib turibdi. 4 Bir vaqt oriq sigirlar semiz sigirlarni yeb qo‘yibdi! Shundan keyin fir’avn uyg‘onib ketdi. 5 So‘ngra u yana uxlab qoldi va boshqa tush ko‘rdi. Tushida bitta bug‘doy poyasida yettita to‘liq, pishgan boshoq o‘sgan emish. 6 Keyin o‘sha poyada yana yettita boshoq o‘sib chiqibdi.

Bu boshoqlar sahro shamolida qovjirab, puchayib ketgan ekan. 7 Birdan puchaygan

boshoqlar yettita pishgan, to‘liq boshoqni yutib yuboribdi!

Fir’avn yana uyg‘onib ketdi. Bu tushi ekan.

8 Fir’avn saharda ko‘rgan tushini o‘ylab, ko‘ngli juda g‘ash bo‘ldi. “Tushim nimadan darak berar ekan”, deb juda xavotirlandi. Shu boisdan Misrdagi jamiki sehrgarlarni va donishmandlarni chaqirtirdi. Fir’avn ularga ko‘rgan tushini aytib berdi. Lekin ularning birontasi fir’avnning tushini ta’bir qilib bera olmadi.

9 Shu orada fir’avnning soqiysi* so‘z oldi:

hatto miq etolmaydi.

45 Fir’avn Yusufga Zofnat–Paniyox deb ism qo‘ydi va On shahri* ruhoniysi Po‘tiferoning qizi Osanatni olib berdi. Shunday qilib, Yusuf butun Misr yurtida hokim bo‘lib qoldi.

46 Yusuf Misr fir’avni xizmatiga kirgan paytda, o‘ttiz yoshda edi. Yusuf fir’avn saroyidan chiqib, butun Misr yurtini kezib chiqardi. 47 Yetti yil farovonlik davrida yer mo‘l–ko‘l hosil berdi. 48 Shu yillar davomida Yusuf Misrda yetishtirilgan hosildan bir qismini olib, shaharlarda don g‘amladi. Xususan, har bir shahar atrofidagi dalalardan o‘sha shaharga don yig‘ilardi. 49 Yusuf shunchalik ko‘p don g‘amladiki, dengizdagi qumdek ko‘p edi. Shuning uchun donni o‘lchamay qo‘ydi. Don behisob darajada ko‘p edi.

50 Qahatchilik yillari boshlanishidan oldin, Yusufga xotini Osanat ikki o‘g‘il tug‘ib berdi. 51 Yusuf: “Qayg‘ularimni va otam xonadonini Xudo esimdan chiqardi”, deb to‘ng‘ich o‘g‘lining ismini Manashe* qo‘ydi. 52 Ikkinchi o‘g‘lining ismini Efrayim* qo‘ydi. “Chunki, — dedi Yusuf, — men azob–uqubat tortgan yurtda Xudo meni barakali qildi.”

53 Nihoyat, hosildor yetti yil ham tugadi. 54 Yusuf ta’bir qilganday, yetti yillik qahatchilik boshlandi. Atrofdagi hamma yurtlarda don tanqis bo‘lib, Misr yurtidagina non bor edi. 55 Oxiri, Misr yurtida ham ocharchilik boshlandi. Misr xalqi non so‘rab fir’avnga yolvordi. Fir’avn esa xalqqa: “Yusufga boringlar, u nima desa, shuni qilinglar”, dedi. 56 Qahatchilik kuchayib, butun yurtga yoyilgach, Yusuf hamma omborxonalarning eshiklarini ochib, Misrliklarga don sota boshladi. 57 Butun dunyo bo‘ylab qahatchilik kuchayib borar, shuning uchun atrofdagi yurtlarning xalqlari Yusufdan don sotib olgani Misrga kelishardi.


42–BOB

Yusufning akalari don sotib olgani Misrga kelishadi

1 Yoqub: “Misrda don bor ekan”, deb eshitgach, o‘g‘illariga dedi:

23 Yusuf shu yerda turgan edi. Akalari: “Gapimizni mana bu odam tushunadi” deb xayollariga ham keltirmasdilar. Chunki Yusuf akalari bilan tilmoch orqali gaplashardi. 24 Yusuf akalarining oldidan ketib, yig‘ladi. Bir oz o‘zini bosib olgach, qaytib kelib, ular bilan gaplashdi. So‘ng ularning orasidan Shimo‘nni ajratib oldi va ularning ko‘zi oldida bog‘latdi.

Yusufning akalari Kan’onga qaytishadi

25 Shundan keyin Yusuf xizmatkorlariga shunday buyruq berdi: “Bu odamlarning qoplarini donga to‘ldirib beringlar. Har birining kumushlarini* qopiga qaytarib solib qo‘yinglar, ularga yo‘l uchun kerakli oziq–ovqat beringlar.” Hammasi Yusuf buyurganday bo‘ldi. 26 Aka–ukalar donlarni eshaklariga yuklab, yo‘lga tushdilar.

27 Kechasi bir joyda tunagani to‘xtadilar. Ulardan biri qopini ochib, eshagiga yem

olmoqchi bo‘lgan edi, qarasa, qop ichida kumushlari turibdi! 28 U aka–ukalariga: “Voy,

qaranglar! Mana kumushlarim! Qopimning ichida ekan!” deb hayratlandi. Shunda ularning yuraklari qinidan chiqquday bo‘lib qaltirab, bir–birlariga: “Endi Xudo boshimizga nima solyapti ekan–a?!” der edilar.

29 Ular Kan’on yurtiga — otalari huzuriga qaytib kelganlaridan keyin, boshlaridan

o‘tgan hamma voqealarni unga aytib berdilar:

30 — O‘sha yurtning hokimi biz bilan juda qo‘pol gaplashdi, bizni, josussizlar, dedi. 31 Lekin biz to‘g‘ri odam ekanimizni, josus emasligimizni aytdik. 32 Unga: “Biz o‘n ikki aka–ukamiz, bitta otaning farzandlarimiz, bitta ukamiz nobud bo‘lgan, eng kichik ukamiz otamiz bilan Kan’onda qolgan”, deb aytdik. 33 Keyin o‘sha yurtning hokimi bizga aytdi: “Sizlar to‘g‘ri odamlar ekaningizni tekshirib ko‘raman. Bittangiz men bilan qolasiz, boshqalaringiz esa och qolgan oilalaringiz uchun don olib ketaverasizlar. 34 Eng kichik ukangizni mening oldimga olib kelasizlar. Ana shunda sizlar josus emas, balki to‘g‘ri odam ekaningizni bilib olaman. So‘ngra mana bu tug‘ishganingizni sizlar bilan birga jo‘natib yuboraman. Sizlar don sotib olgani tez–tez kelib turaverasizlar*.”

35 Ular qoplarini bo‘shatayotganlarida, qarasalar, hammasining qopi ichida tugunchada kumushlari turibdi. Ota–bolalar tugunchalardagi kumushlarni ko‘rganlarida, vahimaga tushdilar. 36 Shunda Yoqub o‘g‘illariga aytdi:

qilsin, o‘g‘lim!

30 Yusuf shunday deb, ukasiga mehri tovlanib ketganidan yig‘lab yuboray derdi. Shuning uchun Yusuf darrov ichkari xonaga chiqdi–yu, u yerda yig‘lab yubordi. 31 Bir ozdan keyin Yusuf yuzini yuvib, o‘zini qo‘lga oldi va aka–ukalarining oldiga qaytib kirdi. “Taomlar keltirilsin!” deb buyruq berdi. 32 Yusufga alohida dasturxonda, aka–ukalariga esa boshqa dasturxonda taomlar tortildi. Yusufnikidagi Misrliklar esa alohida dasturxonda taom yeyishdi. Misrliklar ibroniylar bilan dasturxon atrofida birga o‘tirib ovqat yeyishdan hazar qilishar edi. 33 Yusuf har bir akasiga qaysi joyda o‘tirishini ko‘rsatdi. Har birini yoshi bo‘yicha, katta–kichikligiga qarab o‘tqazdi. Aka–ukalar bir– birlariga taajjub bilan qarab qo‘ydilar. 34 Aka–ukalarga taomlarni Yusufning dasturxonidan tarqatishdi. Benyaminga berilgan taom boshqa akalarinikiga qaraganda besh hissa ko‘p edi. Aka–ukalar taomni yeb, Yusuf bilan birga may ichib, xushnud bo‘ldilar.


44–BOB

Yo‘qolgan qadah

1 Aka–ukalar ketishga tayyorlanishdi. Yusuf qulboshisiga shunday ko‘rsatma berdi: “Bu odamlarning qoplarini ko‘tara oladigan qilib donga to‘ldir. Har birining qopiga kumushlarini qaytarib solib qo‘y. 2 Kenjasining qopi ichiga esa kumushlari bilan birga mening kumush qadahimni ham solib qo‘y.” Qulboshi hammasini Yusuf aytganday qildi. 3 Ertasiga tong yorishishi bilanoq, aka–ukalarni yuk ortilgan eshaklari bilan jo‘natib yuborishdi. 4 Ular hali shahardan uncha uzoqlashmagan ham edilarki, Yusuf qulboshisiga buyurdi:

— Bor, anavi odamlarning izidan tush. Ularga yetib olganingdan keyin shunday deb ayt: “Nimaga yaxshilikka yomonlik qildingiz? 5 Xo‘jayinimning kumush qadahini o‘g‘irlaganingiz nimasi?* Xo‘jayinim undan ichimlik ichish uchun, fol ochish uchun foydalanardi*, axir! Qanday yomon ish qilib qo‘yibsizlar–a!”

6 Qulboshi aka–ukalarga yetib olib, o‘rgatilgan gaplarni aytdi.

7 — Nimaga bunday gaplarni gapiryapsiz?! — deb javob qaytarishdi ular. — Xudo saqlasin! Bu qullaringiz unaqa ish qilmaydi! 8 O‘zingiz o‘ylang, qoplarimizdan topib olgan kumushlarni Kan’ondan sizga qaytarib olib keldik–ku. Shunday ekan, biz xo‘jayiningizning uyidan kumush yoki oltin o‘g‘irlarmidik?! 9 Agar o‘sha narsa biz, qullaringizdan topilsa, mayli, o‘sha odam o‘ldirilsin. Qolganlarimiz hazrati oliylariga qul bo‘laylik.

10 — Mayli, men roziman, sizlar aytgancha bo‘la qolsin, — dedi qulboshi. — Kumush

qadah kimdan topilsa, u menga qul bo‘ladi. Qolganlaringiz esa ozod bo‘lasizlar.

11 So‘ngra har biri tezda eshaklari ustidan qoplarini olib, ochdilar. 12 Yusufning qulboshisi to‘ng‘ichining qopidan boshlab kenjasining qopigacha titib chiqdi. Qadah Benyaminning qopidan chiqib qolsa bo‘ladimi! 13 Ular umidsizlikka tushib, qayg‘udan kiyimlarini yirtdilar. Eshaklariga yana yuklarini ortib, orqaga — shaharga qaytib keldilar.

14 Yahudo va aka–ukalar Yusufning uyiga kelishdi. Yusuf hali uyida ekan. Aka–ukalar

Yusufning oldida o‘zlarini yerga otdilar.

15 — Bu qilganingiz nimasi? — deb so‘roqqa tutdi Yusuf ularni. — Menday bir odam fol ochib bilib olishimni bilmasmidingiz?!

16 — Janobi oliylariga nima ham derdik? Xudo bu qullaringizning qilgan jinoyatlarini fosh qildi. Endi o‘zimizni qanday himoya qila olardik?! Qanday qilib o‘zimizni oqlardik?! Janobi oliylari! Sizning qadahingiz ukamizning qopidan topilgan ekan, endi ukamiz bilan birga biz, hammamiz, sizga qul bo‘lishga tayyormiz.

17 — Yo‘q, Xudo saqlasin! Hecham bunday qilmayman! — dedi Yusuf. — Faqat qadahni o‘g‘irlagan odamgina menga qul bo‘ladi. Qolganlaringiz esa eson–omon otangizning oldiga qaytinglar.

Yahudo Benyamin uchun yolvoradi

18 Shunda Yahudo Yusufga yaqinroq kelib dedi:

— Janobi oliylari! O‘zingiz fir’avn kabisiz. Siz, janoblariga men bir og‘iz so‘z aytsam, g‘azablanmang. 19 Siz bizdan: “Otangiz yoki ukangiz bormi?” deb so‘ragan edingiz. 20 Biz shunday deb javob berdik: “Ha, qari otamiz va kenja ukamiz ham bor, otamiz uni keksayganda ko‘rgan. Uning akasi esa o‘lgan, onasidan bir o‘zi yolg‘iz qolgan. Otamiz uni juda yaxshi ko‘radi.” 21 Keyin siz biz, qullaringizga: “O‘sha ukangizni mening oldimga olib kelinglar, uni o‘zim ko‘rayin–chi”, dedingiz. 22 Biz esa sizga: “Bola otasini tashlab kela olmaydi, agar tashlab kelsa, otasi o‘lib qolishi mumkin”, deb aytdik. 23 Keyin siz bizga: “Ukangizni olib kelmagunlaringizcha, ko‘zimga ko‘rinmanglar”, dedingiz.

24 Qulingiz — otamizning huzuriga qaytib borganimizda, sizning gaplaringizni unga aytdik. 25 Vaqti kelib, otamiz bizga: “Yana borib, o‘zimizga bir oz don sotib olib kelinglar”, dedi. 26 Lekin biz otamizga aytdikki: “O‘zimiz bora olmaymiz, agar kenja

ukamiz biz bilan birga ketsagina, bora olamiz, ukamiz bormaguncha, biz o‘sha odamning ko‘ziga ko‘rina olmaymiz.” 27 Shunda otamiz bizga dedi: “Bilasizlarki, xotinim Rohiladan ikki o‘g‘il qolgan edi. 28 Biridan ayrildim, uni shubhasiz, yirtqich hayvon tilka–pora qilib tashlagan. Uni o‘shandan keyin ko‘rmadim. 29 Agar bunisini ham mendan olib ketsangiz, u biror falokatga yo‘liqib qolsa, qariganimda meni qayg‘udan o‘liklar diyoriga* kiritasizlar.” 30 Endi, janobi oliylari, men otamning oldiga bu bolani tashlab bora olmayman. Otamizning umri bu bolaning hayotiga bog‘liq. 31 Bola biz bilan yo‘qligini otamiz ko‘rgandan keyin, u o‘lib qoladi. Biz esa keksa otamizni qayg‘udan o‘liklar diyoriga tiqamiz. 32 Men, qulingiz, mana shu bola uchun otamga kafil bo‘lganman.

Otamga: “Agar uni qo‘lingizga qaytarib olib kelib topshirmasam, umr bo‘yi sizning oldingizda aybdor bo‘lib qolay”, deb aytganman. 33 Iltimos qilaman, janobi oliylari, shu bolaning o‘rniga men sizga qul bo‘lib qolay, rad etmang. Bola akalari bilan birga qaytib ketaversin. 34 Agar bola men bilan birga ketmasa, otamning oldiga qaysi yuz bilan qaytib boraman?! Otamning boshiga tushadigan kulfatlarga qarab turishga bardosh berolmayman.


45–BOB

Yusuf aka–ukalariga o‘zini tanitadi

1 Endi Yusuf ortiq chidab tura olmadi. U xizmatkorlariga: “Hamma huzurimdan chiqsin!” deb buyurdi. Yusuf o‘zini aka–ukalariga tanitganda, huzurida hech kim qolmagan edi. 2 U shunday qattiq yig‘ladiki, xonadonidagi Misrliklar eshitdi. Bu yangilik

tezda fir’avnning saroyiga yetib bordi.

3 — Men Yusufman! — dedi u aka–ukalariga. — Otam hali ham hayot ekan–da?

Lekin aka–ukalar Yusufning qarshisida dahshatga tushib, javob berishga tillari ojiz edi.

4 — Menga yaqinroq kelinglar! — dedi Yusuf. Aka–ukalari unga yaqinroq borishdi.

3 — Men Xudoman, otangning Xudosiman, — dedi Xudo. — Qo‘rqmasdan Misrga boraver, Men u yerda sendan buyuk xalq yarataman. 4 Men sen bilan birga Misrga boraman. Sen Yusufning qo‘lida jon berasan. Vaqti kelib, Sening naslingni O‘zim Misrdan olib chiqaman.

5 So‘ngra Yoqub Bershebadan ketdi. O‘g‘illar otasini, bolalarini, xotinlarini fir’avn yuborgan aravalarga o‘tqazdilar. 6 Ular Kan’onda orttirgan chorvasini, hamma mol– mulkini olib, Misrga ketdilar. Yoqub va uning hamma oila a’zolari 7 — o‘g‘illari, qizlari va nabiralari ketdilar.


8 Misrga ketgan Isroil xalqi, ya’ni Yoqub naslining ismlari quyidagichadir:

Yoqubning Leaxdan ko‘rgan nasli

Yoqubning to‘ng‘ich o‘g‘li Ruben va 9 uning o‘g‘illari — Xano‘x, Palluv, Xazron va Karmi.

10 Shimo‘n va uning o‘g‘illari — Yamuvol, Yomin, Oxad, Yoxin, Zo‘xar va Shovul. (Shovulning onasi Kan’onlik edi.)

11 Levi va uning o‘g‘illari — Gershon, Qohot, Marori.

12 Yahudo va uning o‘g‘illari — G‘ur, O‘nan, Shelo, Paraz va Zerax. (Lekin G‘ur va O‘nan Kan’on yurtida vafot etgan edilar*.)

Paraz va uning o‘g‘illari — Xazron va Xomul.

13 Issaxor va uning o‘g‘illari — To‘lo, Puvax, Yoshuv* va Shimron.

14 Zabulun va uning o‘g‘illari — Sared, Elo‘n va Yaxliyol.


15 Leaxning bu o‘g‘illari va qizi Dina Paddon–Oramda* tug‘ilgan edilar. Yoqubning Leaxdan tarqalgan nasli jami bo‘lib o‘ttiz uch kishi edi.

Leaxning cho‘risi Zilpodan Yoqubning ko‘rgan nasli

16 Gad va uning o‘g‘illari — Zafo‘n*, Xagi, Shuno, Ezbo‘n, Eri, Aro‘d* va Erali.

17 Osher va uning o‘g‘illari — Yimnax, Yishvo, Yishvi va Bariyo. Bularning Serax

degan singillari ham bor edi. Bariyoning o‘g‘illari — Xaber va Malxiyol.


18 Zilpo Yoqubga tug‘ib bergan nasl ana shulardir. Ular hammasi bo‘lib o‘n olti

kishi edi. Lobon Zilponi qizi Leaxga cho‘ri qilib bergan edi.

Yoqubning Rohiladan ko‘rgan nasli

19 Yoqubning xotini Rohila tuqqan o‘g‘illar — Yusuf bilan Benyamin.

20 Yusuf Misr yurtida ikki o‘g‘il — Manashe va Efrayimni ko‘rdi. Yusufning xotini

Osanat On shahrining* ruhoniysi Po‘tiferoning qizi edi.

21 Benyamin o‘g‘illari — Belax, Boxir, Oshbol, Gera, No‘mon, Exi, Ro‘sh, Mupim,

Xupim va Ard.


22 Yoqubning Rohiladan tarqalgan nasli ana shulardir. Ular hammasi bo‘lib o‘n to‘rt kishi edi.

Rohilaning cho‘risi Bilxaxdan Yoqubning ko‘rgan nasli

23 Dan va uning o‘g‘li — Xushim.

24 Naftali va uning o‘g‘illari — Yaxziyol, Go‘no, Izar va Shillem.


25 Yoqubning Bilxaxdan tarqalgan nasli ana shulardir. Bilxaxni Lobon qizi

Rohilaga cho‘ri qilib bergan edi. Hammasi bo‘lib yetti kishi edi.


26 Yoqub bilan birga Misrga kelgan uning nasli hammasi bo‘lib oltmish olti kishi* edi.

Kelinlari bu hisobga kirmasdi. 27 Yusuf Misrda ikki o‘g‘il ko‘rgan edi. Shunday qilib, Yoqub xonadonidan Misrga kelganlar hammasi bo‘lib yetmish kishi* edi.

Yoqub va uning xonadoni Misrda

28 Yoqub Yahudoni Yusufning oldiga: “Bizni Go‘shen yerlarida* kutib ol” degan xabar bilan o‘zlaridan oldin jo‘natdi. Ular Go‘shenga yetib kelganlarida, 29 Yusuf aravasini qo‘shib, otasini kutib olish uchun Go‘shenga bordi. Yusuf otasini ko‘rishi bilanoq, uni quchoqlab, bo‘yniga osilib, uzoq yig‘ladi. 30 Yoqub Yusufga:

Ularni yurtning eng yaxshi yeriga — Go‘shen yerlariga joylashtir. Agar ularning orasida uddaburonlari bo‘lsa, mening chorvamni ham ularga topshirib qo‘y.

7 So‘ng Yusuf otasi Yoqubni boshlab kelib, fir’avn huzuriga olib kirdi. Yoqub fir’avnni

duo qildi*.

8 — Yoshingiz nechada? — deb so‘radi fir’avn Yoqubdan.

9 — Bir yuz o‘ttiz yildan beri bu dunyoda mehmonman, — dedi Yoqub fir’avnga. — Ota–bobolarim ham bu dunyodan mehmon bo‘lib o‘tdilar. Lekin mening hayotim tez va qiyinchilik bilan kechdi, men hali ota–bobolarim yoshiga yetmadim.

10 Shundan keyin Yoqub fir’avnni yana duo qilib, uning huzuridan chiqdi. 11 Fir’avn amr berganday, Yusuf otasini, akalarini Misrdagi eng yaxshi yerlarga — Ramzes shahri yaqinidagi yerlarga* joylashtirdi. 12 Yusuf otasini, aka–ukalarini, otasining jamiki xonadoni ahlini, ularning soniga qarab, oziq–ovqat bilan ta’minladi.

Qahatchilik

13 Qahatchilik tobora kuchayib boraverdi. Qahatchilik Misr va Kan’on yurtini xarob qildi. 14 Yusuf donni kumushga* almashtirib, Misrdagi va Kan’ondagi bor kumushlarni yig‘ib oldi. U kumushlarni fir’avnning xazinasiga olib kelib to‘playverdi. 15 Misr va Kan’on xalqlari kumushlarini sarf qilib bo‘ldi. Hamma Misrliklar Yusufning huzuriga kelishardi. “Kumushlarimiz tugadi, lekin bizga don bersinlar! Janoblarining ko‘z o‘ngilarida o‘lib ketmaylik!” deb yalinishardi. 16 Yusuf esa ularga: “Agar kumushlaringiz tugagan bo‘lsa, mol–holingizni olib kelinglar, evaziga don beraman”, deb javob qilardi. 17 Shunday qilib, ular chorvasini Yusufga olib kelishardi. Yusuf ularning otlarini, qo‘y– echkilarini, podalarini, eshaklarini olib, evaziga don berardi. O‘sha yili Yusuf ularning chorvasini olib, evaziga yegulik berdi. 18 Kelgusi yili ular yana Yusufning huzuriga kelishib, hasrat qilishdi: “Biz janobi oliylaridan yashirib nima ham qilardik: kumushlarimiz tugagan, mol–qo‘ylarimiz o‘zlariniki bo‘ldi. Janobi oliylariga tanamizu yerimizdan tashqari beradigan narsamiz qolmadi. 19 Janoblarining ko‘zi oldida o‘zimiz ham, yerimiz ham nobud bo‘lib ketmasin. O‘zimizni ham, yerlarimizni ham sotib olib, evaziga don bersinlar. Biz yerlarimizni fir’avnga berib, o‘zimiz unga qul bo‘lishga tayyormiz. Hoziroq bizga don–dun bersalar, toki o‘lmay tirik qolaylik, yerlarimiz tashlandiq bo‘lib qolmasin.”

20 Shunday qilib, Yusuf Misrdagi jamiki yerlarni fir’avn uchun sotib oldi. Qahatchilik nihoyatda kuchayganidan, hamma Misrliklar dalalarini Yusufga sotdilar. Ularning hamma yerlari fir’avnniki bo‘lib qoldi. 21 Shu tariqa Misrning bu chetidan u chetigacha bo‘lgan butun xalq fir’avnga qul bo‘lib qoldi*. 22 Yusuf faqat ruhoniylarning yerlarinigina sotib olmadi. Chunki ularga fir’avn tomonidan oziq–ovqat tayinlangan bo‘lib, yerlarini sotishlariga zarurat yo‘q edi. 23 Shundan so‘ng Yusuf xalqqa aytdi:

— O‘zlaringiz ham, yerlaringiz ham endi fir’avnniki. Mana sizlarga urug‘, dalaga ekinglar. 24 Hosilni yig‘ib olganlaringizda, beshdan birini fir’avnga berasizlar, beshdan to‘rt qismi o‘zlaringizniki bo‘ladi, kelgusi yil hosili uchun urug‘lik qilasizlar, bola– chaqalaringiz bilan yeb, tirikchilik qilasizlar.

25 — Siz bizga iltifot ko‘rsatdingiz, siz bizning hayotimizni saqlab qoldingiz, janobi oliylari! — deb aytdi xalq. — Shuning uchun biz fir’avnga qul bo‘lamiz.

26 Fir’avn hosilning beshdan birini oladigan bo‘ldi. Yusuf buni butun Misr yurti

bo‘ylab qonun qilib qo‘ydi. Bu qonun bugungacha* bor. Faqat ruhoniylarning yerlarigina

fir’avnning mulki bo‘lmadi, xolos.

Yoqubning oxirgi vasiyati

27 Shunday qilib, Yoqub* nasli Misrning Go‘shen yerlariga o‘rnashib qoldi. Yoqub nasli u yerda mulk orttirdi, aholisi ko‘payib bordi. 28 Yoqub Misr yurtida 17 yil yashadi. U 147 yil umr ko‘rdi.

29 Yoqubning umri oxirlab qoldi. U o‘g‘li Yusufni chaqirib shunday dedi:

— Agar mendan rozi bo‘lsang, qo‘lingni sonim ostiga qo‘yib*, “Sizning vasiyatingizni bajaraman”, deb qasam ich*. Oxirgi vasiyatim shuki, meni Misrda dafn qilmagin. 30 Bu olamdan o‘tganimdan keyin, jasadimni Misrdan olib ketib, ota–bobolarimning xilxonasiga* dafn qil.

Yusuf, aytganingizday qilaman, deb va’da berdi. 31 Yoqub: “Mening oldimda qasam ich”, deb talab qildi. Yusuf qasam ichdi. Yoqub o‘z to‘shagi ustida sajda qildi.


48–BOB

Yoqub Efrayim bilan Manasheni duo qiladi

1 Bir kuni Yusufga: “Otangiz kasal” degan xabar yetib keldi. Yusuf ikkala o‘g‘lini — Manashe bilan Efrayimni yoniga olib, otasining huzuriga bordi. 2 Yoqub Yusufning kelganini eshitgach, kuchini yig‘ib, to‘shagiga o‘tirdi. 3 Yoqub Yusufga dedi:

12 Yusuf bolalarni otasining tizzasidan* oldi va otasiga muk tushib ta’zim qildi.

13 Yusuf o‘ng qo‘li bilan Efrayimni ushlab, Yoqubning chap tomoniga, chap qo‘li bilan Manasheni ushlab, Yoqubning o‘ng tomoniga yaqinroq olib keldi. 14 Lekin Yoqub qo‘llarini chalishtirdi–yu, o‘ng qo‘lini* kenja o‘g‘il Efrayimning boshiga, chap qo‘lini to‘ng‘ich o‘g‘il Manashening boshiga qo‘ydi. 15 So‘ngra Yusufni duo qildi*:

“Ota–bobolarim Ibrohim va Is’hoqqa yo‘l ko‘rsatgan Xudo, Umrim bo‘yi mening cho‘ponim bo‘lgan Xudo,

16 Barcha ofatlardan meni saqlagan farishta

Bu bolalarga ham marhamat ko‘rsatsin.

Mening nomim, bobom Ibrohim, otam Is’hoqning nomi

Shu bolalar orqali yashasin, yer yuzida ular lak–lak ko‘paysin.”


17 Lekin otasi o‘ng qo‘lini Efrayimning boshiga qo‘ygani Yusufga yoqmadi. Shuning uchun otasining o‘ng qo‘lini Efrayimning boshidan Manashening boshiga olib qo‘ymoqchi bo‘ldi.

18 — Bunday emas, ota, — dedi Yusuf, — bunisi to‘ng‘ichi, o‘ng qo‘lingizni uning boshiga qo‘ying.

19 Lekin otasi rozi bo‘lmadi:

— Bilaman, o‘g‘lim, bilaman. Manashening nasli ham buyuk xalq bo‘ladi. Lekin Efrayimning avlodi, Manashenikiga qaraganda, yanada buyuk bo‘lib, Efrayimning avlodidan ko‘p xalqlar kelib chiqadi.

20 Yoqub o‘sha kuni Efrayim bilan Manasheni shunday deb duo qildi:


“Isroil xalqi sizlarning nomingizni aytar bir–birini duo qilganda,

Efrayim va Manasheday qilsin seni Xudo, deb aytganlarida.”


Shunday qilib, Yoqub Efrayimni Manashedan yuqori qo‘ydi.

21 Shundan keyin Yoqub Yusufga dedi:

— Mening umrim oxirlab boryapti. Lekin Xudo sizlar bilan birga bo‘ladi, sizlarni ota– bobolaringizning yeriga yana qaytarib olib boradi. 22 Shakamni* esa akalaringga emas, senga beryapman. Bu hosildor yerlarni men qilichu kamonim bilan Amor xalqlaridan tortib olganman*.


49–BOB

Yoqubning so‘nggi so‘zlari

1 Yoqub o‘g‘illarini huzuriga chorlab dedi: “Yonimga kelinglar, kelgusida sizlarga nima bo‘lishini aytay.


2 Keling, quloq soling, ey Yoqub o‘g‘illari, Eshiting otangiz Isroilning so‘zlarini.


3 Ruben, sensan mening to‘ng‘ichim, Quvvatimning ilk mevasi, ham qudratim, Shuhratu qudratda yuksagi sensan.

4 Lekin dengiz to‘lqiniday betizginsan, Bundan keyin aslo ustun bo‘lmaysan. Otangning yotog‘iga sen kirding, To‘shagimga chiqib, uni bulg‘ading*.


5 Shimo‘n bilan Levi hamtovoqlardir,

Qilichlari jabr–jafo qurolidir*.

6 Hech qachon sherik bo‘lmasman ularning fitnalariga, Aslo qo‘shilmasman ularning yig‘inlariga.

Ular g‘azab ila o‘ldirdilar insonlarni, Rohatlanish uchun mayib qildilar ho‘kizlarni. 7 La’nat bo‘lsin ularning rahmsiz g‘azabiga, La’nat bo‘lsin ularning beayov zulmlariga!

Tarqatib yuboraman ularni har tomonga, Yoqubning yurtida — Isroilning yurtida.


8 Ey Yahudo*, seni madh etar birodarlaring,

G‘animlaring gardanida bo‘lar qo‘llaring. Senga ta’zim qilishar otangning o‘g‘illari. 9 Yahudo sherning bolasiga o‘xshar, O‘g‘lim, ovdan qaytib kelding sen, Sherdek cho‘kib, cho‘zilib yotarsan.

Seni uyg‘otmoqqa kim jur’at etar?!

10 Yahudoning qo‘lidan ketmas saltanat hassasi*, Uning naslida qolar saltanat tamg‘asi,

Xalqlar unga o‘lpon keltirarlar*, Unga itoat etib ta’zim qilarlar.

11 Eshagini u doim bog‘laydi tokka, Xo‘tikchani — tok novdasiga.

Sharobda yuvadi kiyimlarini A’lo sharobda — ko‘ylaklarini*. 12 Sharobdan ham qora ko‘zlari, Sutdan ham oppoq tishlari*.


13 Zabulun o‘rnashadi dengiz bo‘yida, Kemalarga u bandargoh bo‘lajak.

Uning chegarasi Sidongacha* borajak.


14 Issaxor qo‘rada* o‘rnashib yotgan Kuchli eshakka o‘xshar.

15 Ko‘rsaki, o‘rnashgan yeri naqadar yaxshi,

Juda yoqimli ekan bu joylar.

Yukni ko‘tarmak chun yelkasin tutdi,

Og‘ir mehnatga u qul bo‘lib qoldi.


16 Isroil qabilasining bittasi bo‘lib,

Dan* o‘z xalqini hukm qiladi.

17 Dan yo‘lda yotgan bir ilon bo‘ladi, So‘qmoqda cho‘zilib yotgan zaharli ilon. Otlarning to‘pig‘ini u chaqib olar, Chavandoz yiqilar, chalqancha tushar.

18 Sendan najot kutarman, ey Egam!*


19 Gadni* talab ketadi bosqinchilar, Gad ularning izidan bostirib borar.


20 Osher tansiq taom yetishtirar, Shohona noz–ne’matlar tayyorlar.


21 Naftali ozod yurgan ohuga o‘xshar,

Ajoyib ohuchalar dunyoga keltirar*.


22 Yusuf o‘xshar serhosil tokka — Buloq bo‘yidagi serhosil uzumga.

Uning novdalari devordan oshib o‘tar*.

23 Rahmsiz kamonkashlar unga hujum qilishdi,

O‘q otishdi unga, qattiq siqishdi.

24 Lekin Yusufning kamoni tarang tortildi, Uning qo‘llari ham chaqqonlashdi Yoqubning qudratli Xudosi kuchi tufayli, Isroilning Cho‘poni, Qoyasi tufayli.

25 Otangning Xudosi senga madad bergay, Qodir Xudo senga marhamat ko‘rsatgay Yuqoridagi osmon barakalari ila,

Yer qa’ridan chiqqan suvning barakalari ila,

Ona ko‘kragiyu pushtining barakasi ila. 26 Abadiy tog‘lar barakasidan* ham, Qadim tepaliklar ne’matidan ham, Otangning duolari kuchlidir.

Bu barakalar Yusufga nasib etar,

Birodarlari ichra u yo‘lboshchi bo‘lar.


27 Benyamin och bo‘riga o‘xshar, Sabohda u o‘ljasini yamlab yutar, Oqshomda u topganini bo‘lishar.”


28 Isroilning o‘n ikki qabilasi ana shular bo‘lib, otasi ularni duo qilganda, yuqoridagi so‘zlarni aytgan edi. Har birini o‘ziga loyiq tarzda duo qildi.

Yoqub vafot etib, dafn qilinadi

29 Shundan so‘ng Yoqub o‘g‘illariga vasiyat qildi:

6 — Mayli, boraver, — deb ijozat berdi fir’avn, — qasamni ado qilib, otangni dafn qilib kel.

7 Shunday qilib, Yusuf otasini dafn qilgani jo‘nadi. Fir’avnning hamma a’yonlari —

saroyidagi amaldorlar, Misr yurtidagi barcha amaldorlar Yusuf bilan birga ketishdi.

8 Shuningdek, Yusufning barcha oila a’zolari, aka–ukalari, otasining qolgan xonadoni ahli ham Yusuf bilan birga ketishdi. Faqat ularning bolalari, qo‘y–echkilari, podalari Go‘shen yerlarida* qoldirildi. 9 G‘oyat katta jamoa Yusufga hamroh bo‘ldi. U bilan bir talay aravakashlar va jang aravalari ham ketdi. 10 Ular Iordan daryosi sharqidagi Otad degan xirmonga yetib keldilar. U yerda uzoq vaqt og‘ir ta’ziya marosimi o‘tkazdilar. Shunday qilib, Yusuf otasi uchun yetti kun aza marosimi o‘tkazdi. 11 Kan’on xalqlari bu yerdagi

aza marosimini ko‘rib: “Misrliklar qanday og‘ir aza marosimi o‘tkazyaptilar–a!” deb aytdilar. Shuning uchun bu joyga Ovil–Misrayim* deb nom qo‘ydilar. 12 Shunday qilib, Yoqub o‘g‘illariga qanday vasiyat qilgan bo‘lsa, o‘g‘illari otalarining vasiyatini to‘la– to‘kis bajardilar. 13 Ular otalarining jasadini Kan’on yurtiga olib kelib, Maxpaladagi dalada joylashgan g‘orga dafn qildilar*. Ibrohim o‘z oilasiga qabriston uchun Xet xalqidan bo‘lgan Efro‘ndan sotib olgan Mamre sharqidagi g‘or shudir. 14 Yusuf otasini dafn qilgandan keyin, aka–ukalarini, otasini dafn qilgani birga kelgan hamrohlarini ergashtirib Misrga qaytdi.

Yusuf akalariga tasalli beradi

15 Otalari vafot etgandan keyin, Yusufning akalari: “Biz Yusufga yomonlik qilgan edik, endi u o‘sha yomonliklarimiz uchun kek saqlab yurgan bo‘lsa, bizdan o‘ch oladi”, deb qo‘rqa boshladilar. 16 Shuning uchun ular Yusufga shunday xabar yubordilar: “Otamiz vafotidan oldin bizga, 17 Yusufning huzuriga borib aytinglar, men undan o‘tinaman,

sizlar unga qarshi qilgan og‘ir jinoyatlaringizni unutsin, deb aytgan edilar. Iltimos qilamiz, otang Xudosining bu qullari qilgan jinoyatlarni unutgin.” Yusuf shu xabarni eshitganda, yig‘lab yubordi. 18 Keyin akalari ham kelib: “Biz sening qullaringmiz”, deb Yusufning oyoqlariga yiqildilar. 19 Lekin Yusuf akalariga:

— Qo‘rqmanglar, men sizlarni hukm qilib, jazolaydigan Xudo emasman–ku! — dedi.

20 — Sizlar menga ravo ko‘rgan yomonlikni Xudo yaxshilikka ishlatdi. Son–sanoqsiz odamlarni saqlab qolish uchun U meni shu yerga olib keldi. 21 Shuning uchun

qo‘rqmanglar, men o‘zlaringizni ham, bola–chaqalaringizni ham boqaman.

Yusuf akalariga muloyim gapirib, ularga tasalli berdi.

Yusuf vafot etadi

22 Shunday qilib, Yusuf, uning aka–ukalari, ularning oilalari Misrda yashab qoldilar.

Yusuf 110 yil umr ko‘rdi. 23 Yusuf Efrayimning nevara–chevaralarini ham ko‘rdi. Manashening o‘g‘li Moxirning bolalari tug‘ilganda, Yusuf hayot edi. Yusuf bu bolalarni ham farzandlari qatoriga qabul qildi.

24 “Mening umrim oxirlab boryapti, — dedi Yusuf aka–ukalariga. — Lekin Xudo sizlarni kuzatib turadi, sizlarni bu yurtdan olib chiqib, Ibrohim, Is’hoq va Yoqubga beraman, deb qasam ichgan yurtga qaytarib olib boradi.” 25 So‘ng Yusuf Isroil urug‘lariga qasam ichdirib: “Xudo sizlarning oldingizga kelganda, sizlar mening suyaklarimni bu yerdan olib ketinglar”, — dedi. 26 Yusuf 110 yil yashab, olamdan o‘tdi. Uning jasadini mumiyolab, Misrda bir tobutga soldilar.

IZOHLAR

1:1 Xudo azalda osmon bilan yerni yaratdi — bu oyat yaratilish hikoyasining kirish qismidir. Ushbu bobning 3-31–oyatlarida bayon etilgan Xudoning olti kun davomidagi yaratish faoliyati bu oyatda qisqacha o‘z ifodasini topgan. Ibroniychadagi osmon bilan yer jumlasi butun dunyoni va undagi barcha borliqni bildiradi.

1:2 Yer shaklsiz va bo‘m–bo‘sh bo‘lib…Xudoning Ruhi suvlar uzra yurardi — Xudo shu bobning 3–oyatida gapirishni boshlaganda, dunyoning ahvoli qandayligi mana shu oyatda tasvirlangan. Mazkur bobning 3-31–oyatlarida Xudo borliqni tartibga solganligi va dunyoga hayot berganligi haqida so‘z yuritiladi.

1:5 Kech kirib, tong otdi — qorong‘ilik (tun) va yorug‘lik (kunduz) vaqtiga ishora qiluvchi she’riy jumla. Qadimda Isroil xalqining urf–odatiga ko‘ra, yangi kun quyosh botgandan keyin boshlanib, keyingi kuni quyosh botguncha davom etar edi. Bu jumla yana shu bobning 8, 13, 19, 23 va 31–oyatlarida ishlatilgan.

1:7 …gumbazni yaratib, gumbazning ostidagi suvlardan gumbaz ustidagi suvlarni ajratdi

— qadimda Isroil xalqining tasavvuriga ko‘ra, osmon ulkan shisha gumbazga o‘xshar edi, bu gumbaz osmondagi suvlarni ushlab turardi. Gumbaz ostidagi suvlar bu oyatda yer sathini qoplab turgan buyuk dengiz suvlarini bildiradi (shu bobning 2–oyatiga qarang).

1:14 nishonlanadigan bayramlar — ibroniycha matnda belgilangan vaqtlar. Dehqonchilik mavsumlariga oid bayramlarga ishora. Bu ibroniycha iborani belgilangan fasllar deb tarjima qilsa ham bo‘ladi.

1:24 sudralib yuruvchi jonivorlar — shu ibora bilan tarjima qilingan ibroniycha so‘z yerda sudralib yuradigan va yer ostiga uya qurib yashaydigan mayda jonivorlarni, sudralib yuruvchilarni va hasharotlarni bildiradi.

1:26 Endi inson zotini yarataylik, ular O‘z suratimizday, O‘zimizga o‘xshagan bo‘lsin — Xudo odamni O‘z suratiday, O‘ziga o‘xshash qilib yaratgan. U yaratgan boshqa narsalarga qaraganda, odam yaqqol ajralib turadi. Inson zotining yaratilishi yaratilish hikoyasining cho‘qqisi hisoblanadi.

1:26 …yer yuzidagi chorva hamda jamiki yovvoyi hayvonlar… — qadimiy suryoniycha tarjimadan. Ibroniycha matnda …chorva, butun yer yuzi….

2:4 Osmon bilan yer — 1:1 izohiga qarang.

2:6 …suv chiqib… — yoki …bug‘ ko‘tarilib….

2:7 odam — ibroniycha matndagi odam (adam) va tuproq (adama) so‘zlari

ohangdoshdir.

2:12 marvarid — yoki xushbo‘y yelim.

2:13 Kush — ibroniycha matnda Kush so‘zi odatda Misrdan janubda joylashgan yerlarni bildiradi. Bu yerlar hozirgi Sudan va Efiopiya mamlakatlarining bir qismini o‘z ichiga olgan edi. Biroq bu oyatda hozirgi Eronning g‘arbidagi yerlar nazarda tutilgan bo‘lishi mumkin.

2:23 …Xotin…erkakdan… — ibroniycha matndagi xotin (isha) va erkak (ish) so‘zlari

ohangdoshdir.

3:5 Xudo — yoki xudolar yoxud ilohiy mavjudotlar.

3:18 qushqo‘nmas — mayda tikanli yovvoyi o‘t.

3:20 Odam Ato — ibroniycha matnda odam. Ibroniycha matnda odam va Odam Ato uchun bir so‘z ishlatilgan. Bu oyatdan boshlab matnda bu so‘z Odam Atoga nisbatan ishlatilganda ism sifatida tarjima qilingan.

3:20 Momo Havo — bu ism ibroniychadagi tiriklar so‘ziga ohangdosh. Mazkur oyatda

shu ibroniycha tiriklar so‘zi insonlar deb tarjima qilingan.

3:24 karublar — qanotli samoviy mavjudotlar. To‘liqroq ma’lumotga ega bo‘lish uchun lug‘atdagi KARUB, KARUBLAR so‘ziga qarang.

4:1 Qobil — bu ism ibroniychadagi ega bo‘lmoq so‘ziga ohangdosh.

4:7 …seni qabul qilmasmidim?! — yoki …nazringni qabul qilmasmidim?! yoxud …xursand bo‘lmasmiding?!

4:8 Qobil ukasi Hobilga: “Yur, dalaga boramiz”, deb taklif qildi — qadimiy yunoncha, suryoniycha va lotincha tarjimalardan. Ibroniycha matnda Qobil ukasi Hobil bilan gaplashdi.

4:16 Nod — ibroniychadagi ma’nosi darbadarlik.

4:25 Shis — bu ism ibroniychadagi berilgan so‘ziga ohangdosh.

5:3 …o‘g‘il ko‘rgan edi — ibroniycha matnda bu jumla uning naslida o‘g‘il tug‘ilgan edi degan ma’noni ham anglatishi mumkin. Odatda Muqaddas Kitobda berilgan nasabnomalarda hamma nasllarning to‘liq ro‘yxati berilmay, faqat ma’lum bir avlodning ma’lum bir ajdoddan kelib chiqqani ko‘rsatiladi.

5:6 …o‘g‘li…ko‘rgan edi — bu oyatda hamda shu bobning 7-26–oyatlarida ishlatilgan bu ibroniycha jumla uning naslida…tug‘ilgan edi degan ma’noni ham anglatishi mumkin (shu bobning 3–oyati izohiga qarang).

5:18 Xano‘x — sharq yozma adabiyotida Idris payg‘ambar deb e’tirof etilgan.

5:29 Nuh — bu ism ibroniychadagi yengil tortmoq so‘ziga ohangdosh.

6:2 Ilohiy zotlar — ibroniycha matndan so‘zma–so‘z tarjimasi Xudoning o‘g‘illari yoki Xudolarning o‘g‘illari (shu bobning 4–oyatida ham bor). Bu ibroniycha ibora Eski Ahdning boshqa joylarida ham ilohiy zotlarga nisbatan ishlatilgani uchun (Ayub 1:6, 2:1, 38:7 ga qarang), olimlarning aksariyati bu ibora mazkur oyatda ham ilohiy zotlarni bildiradi, deb ta’kidlashadi (yana 1 Butrus 3:19-20, 2 Butrus 2:4, Yahudo 6-7–oyatlarga qarang). Biroq ba’zi olimlar Eski Ahdning boshqa oyatlariga asoslangan holda (misol uchun, Qonunlar 14:1, 2 Shohlar 7:14 ga qarang), bu yerda inson zoti haqida so‘z yuritilgan deb aytishadi, chunki bunga o‘xshash iboralar o‘sha oyatlarda odamga nisbatan ishlatilgan. Bu olimlardan ba’zilarining sharhlashicha, mazkur ibora o‘ziga katta haramlar yaratgan, qudratli hukmdorlar bo‘lgan Lamexga o‘xshash (4:19 ga qarang) mag‘rur kishilarga ishora qiladi. Boshqa olimlarning ta’kidlashi bo‘yicha, bu oyatda Shisning avlodlari nazarda tutilgan. Shis Nuh payg‘ambarning, shuningdek, Xudo tanlagan Isroil xalqining bobokaloni edi. Bu nuqtayi nazarga binoan Shisning avlodlari Qobilning avlodiga mansub bo‘lgan ayollarga (“matnda chiroyli qizlar”, deb aytilgan)

uylangan va shu tufayli fosiq yo‘lga kirganlar (bu oyatga tegishli keyingi izohni o‘qing).

6:2 bu qizlar — ibroniycha matndan so‘zma–so‘z tarjimasi inson zotining qizlari (shu bobning 4–oyatida ham bor). Ko‘p olimlarning sharhlashicha, bu ibroniycha ibora umuman ayollarga nisbatan ishlatilgan. Biroq olimlarning ba’zilari bu yerda aynan Qobilning avlodiga mansub bo‘lgan ayollar nazarda tutilgan, deb ta’kidlashadi (bu oyatga berilgan yuqoridagi izohni o‘qing). Xudo Qobilni la’natlagan edi (4:10-12 ga qarang).

6:3 Ruh — bu oyatda barcha jonzotga hayot ato etuvchi Xudoning hayotbaxsh qudrati nazarda tutilgan.

6:3 Men ato etgan Ruh insonlar bilan abadiy qolmaydi… — yoki Mening Ruhim insonlar

bilan abadiy kurashmaydi….

6:3 …ular o‘ladigan jonlardir — yoki …ular yaramasdir.

6:4 ulkan pahlavonlar — ibroniycha matnda nefilim. Bu so‘z haybatli va kuchli odamlarga nisbatan ishlatilgan (yana Sahroda 13:34 ga qarang). To‘fondan oldin yashagan Nefilimlar bu oyatda va mazkur bobning 2–oyatida tilga olingan ilohiy zotlar va ayol zotining avlodlari edilar.

6:4 ayol zoti — ibroniycha matndan so‘zma–so‘z tarjimasi inson zotining qizlari. Shu bobning 2–oyatiga berilgan ikkinchi izohga qarang.

6:14 Qattiq yog‘och — ibroniycha matnda gofer yog‘ochi. Qanday turdagi yog‘och ekanligi noma’lum.

6:15 …uzunligi 300 tirsak, kengligi 50 tirsak, balandligi 30 tirsak… — uzunligi taxminan 135 metrga, kengligi taxminan 22,5 metrga, balandligi taxminan 13,5 metrga to‘g‘ri keladi.

6:16 bir tirsak — taxminan 45 santimetrga to‘g‘ri keladi.

6:16 Kemaning tomini yasaganingda…ochiq joy qoldir — yoki Kemaning gir aylanasida,

tomdan bir tirsak pastrog‘ida ochiq joy qoldir.

7:2 …halol hayvonlar…harom hayvonlar… — bu oyatda Xudoga qurbonlik qilsa bo‘ladigan hayvonlarga nisbatan halol hayvonlar iborasi, qurbonlik qilishga yaramaydigan hayvonlarga nisbatan esa harom hayvonlar iborasi ishlatilgan (8:20 ga qarang). Halol va harom hayvonlar haqida to‘liqroq ma’lumotga ega bo‘lish uchun Levilar 11:1-47 ga qarang.

7:11 …yer ostidagi buloqlar otilib chiqdi… — qadimda Isroil xalqining tasavvuriga ko‘ra, yer tep–tekis bo‘lib, yer ostida buyuk dengiz bor edi. Bu matnda o‘sha ulkan dengizning suvlari otilib chiqib, yer yuzini qoplagani nazarda tutilgan.

7:11 …osmonning qopqalari ochildi — tinmay jala quya boshladi. Qadimda Isroil xalqining tasavvuriga ko‘ra, osmon gumbaz shaklida bo‘lib, osmon qopqalari gumbaz ustidagi suvlardan yerni himoya qilib turar edi (1:6-8 oyatlarga va 1:7 izohiga qarang).

7:20 o‘n besh tirsak — taxminan 7 metrga to‘g‘ri keladi.

8:2 Yer ostidagi buloqlar — 7:11 ning birinchi izohiga qarang.

8:2 osmonning qopqasi — 7:11 ning ikkinchi izohiga qarang.

8:4 Yettinchi oyning o‘n yettinchi kuni — to‘fon boshlangandan besh oy o‘tgach (7:11 ga qarang).

8:5 o‘ninchi oyning birinchi kuni — to‘fon boshlangandan taxminan yetti yarim oy o‘tgach (7:11 ga qarang).

8:13 birinchi oyning birinchi kuni — to‘fon boshlangandan taxminan o‘n yarim oy o‘tgach (7:11 ga qarang).

8:14 ikkinchi oyning yigirma yettinchi kuni — to‘fon boshlangandan taxminan o‘n ikki yarim oy o‘tgach (7:11 ga qarang).

8:20 …halol hayvon…halol qush… — 7:2 izohiga qarang.

9:13 …O‘z kamalagim… — bu oyatdagi hamda shu bobning 14, 16–oyatlaridagi ibroniycha so‘z kamon so‘zini ham bildiradi.

9:22 …Xom otasining yalang‘och yotganini ko‘rdi…akalariga aytdi — Xomning akalari otasini nihoyatda hurmat qilganlari uchun, uning yalang‘och tanasiga qaramaslikka harakat qilganlar (shu bobning 23–oyatiga qarang), Xom esa, akalaridan farqli ravishda, o‘z qilmishi bilan otasini sharmanda qildi.

9:24 kenja o‘g‘li — shu bobning 18–oyatida Nuhning o‘g‘illari Som, Xom va Yofas, deb ko‘rsatilgan. Ismlarning shu tartibda yozilishiga qaramay, bu hikoya ko‘rsatib turibdiki, Xom Nuhning kenja o‘g‘il ekan.

9:25 Kan’on — nimaga Nuh Xomning o‘rniga Kan’onni la’natladi? Ko‘p olimlarning sharhlashicha, Xomning bunday buzuq xulq–atvori o‘g‘li Kan’onning avlodlariga ham xos edi. Bu oyatda aytilgan bashorat kelajakda Kan’on avlodining boshiga tushadigan hukmni bildiradi (yana 15:16 ga va o‘sha oyatning ikkinchi izohiga qarang). Keyinchalik Kan’on xalqi axloqiy buzuqligi va butparastligi bilan tanilib, Kan’on yurtini bosib olgan Isroil xalqi tomonidan butunlay qirib tashlanadi (Isroil xalqi Somdan kelib chiqqan, shu bobning 26–oyatiga qarang). Ba’zi olimlarning ta’kidlashicha, Xom Nuhning kenja o‘g‘li bo‘lgani uchun, Nuh Xomning kenja o‘g‘li Kan’onni la’natlagan edi. Ba’zi olimlar esa, Xudo yaqindagina Xomni barakalagani uchun (9:1 ga qarang) Nuh o‘g‘lini la’natlay olmay, Xomning o‘g‘lini la’natlagan edi, deb ta’kidlashadi.

9:25 …akalariga — Som va Yofasga yoki ularning avlodlariga.

9:27 Xudo Yofasga mo‘l yer bersin… — ibroniycha matndan so‘zma–so‘z tarjimasi Xudo

Yofasni kengaytirsin…. Yofas ibroniychadagi kengaytirmoq so‘ziga ohangdosh.

10:1 Ularning nasl–nasabi va ulardan kelib chiqqan xalqlar… — bu ro‘yxatda berilgan nomlarning ba’zilari Som, Xom va Yofas avlodidan kelib chiqqan ma’lum insonlarga, ba’zi nomlar esa ulardan kelib chiqqan xalqlarga tegishlidir. Ro‘yxatda xalqlar o‘rnashgan yurtlarning nomlari ham keltirilgan.

10:4 Ro‘don — ibroniycha matnda bu ismning boshqa varianti Do‘don. Uning Ro‘don

degan shakli 1 Solnomalar 1:7 dan olingan.

10:5 Ular — shu bobning 2-4–oyatlarida aytib o‘tilgan Yofasning nasli nazarda tutilgan. Ba’zi tarjimalar Yofasning nasli ana shulardan iborat edi degan iborani gapning boshiga qo‘shadi, chunki shunga o‘xshash gap shu bobning 20, 31–oyatlarida ishlatilgan.

Ibroniycha matnda aynan shu ma’no nazarda tutilgan bo‘lishi mumkin.

10:6 Kush — Misrdan janubda o‘rnashgan xalqning bobokaloni edi. Ibroniycha matndagi bu so‘z odatda Habashiston deb tarjima qilinadi. Qadimgi Habashiston hududi hozirgi Sudan va Efiopiya mamlakatlarining ba’zi qismlarini o‘z ichiga olgan.

10:6 Mizra — Misr xalqining bobokaloni edi. Ibroniycha matndagi bu so‘z odatda Misr

deb tarjima qilinadi.

10:10 Shinar yeri — Mesopotamiyadagi, ya’ni Dajla va Furot daryolari orasida joylashgan yerlardagi bir hududning qadimgi nomi. Keyinchalik bu hududda Bobil shohligi barpo bo‘lgan.

10:10 …shaharlarining hammasini… — yoki …Kalney shaharlarini….

10:11 Nimro‘d o‘sha yerdan Ossuriyaga borib… — yoki Oshur o‘sha yerdan chiqib…

(Oshur Ossuriya xalqining bobokaloni edi).

10:11 Naynavo — Nineviya nomi bilan ham ma’lum.

10:14 Kasluvdan Filist xalqi kelib chiqdi — ibroniycha matndan. Eski Ahdning ba’zi joylarida, Filist xalqi Xafto‘rdan kelib chiqqan, deb yozilgan (Yeremiyo 47:4, Amos 9:7 ga qarang). Shu bois, ba’zi tarjimalarda Kasluv o‘rniga Xafto‘r so‘zi ishlatilib Xafto‘rdan

Filist xalqi kelib chiqdi deb aytilgan. Oyatdan ko‘rinib turibdiki, Kasluv va Xafto‘r qondosh xalqlar bo‘lgan. Filistlar Kasluv xalqi istiqomat qilgan yerlardan kelib chiqib, keyinchalik Xafto‘rda, ya’ni hozirgi Krit orolida o‘rnashgan bo‘lishlari mumkin. Kasluv xalqi haqida deyarli hech qanday ma’lumot saqlanib qolmagan.

10:21 Ibir — ehtimol, ibroniy so‘zi shu so‘zdan hosil bo‘lgan. Ibroniy so‘zi millat ma’nosida dastlab Ibrohimga va uning nasliga nisbatan qo‘llanilgan (14:13, 39:14,17, 40:15, 41:12, 43:32 ga qarang).

10:23 Meshex — ibroniycha matnda bu ismning boshqa varianti Mash. Uning Meshex degan shakli 1 Solnomalar 1:17 dan olingan.

10:24 Arpaxshodning Shilax degan o‘g‘li… — aslida Shilax Arpaxshodning nabirasi edi (Luqo 3:35-36 ga qarang). Ibroniychada o‘g‘il so‘zi nasl ma’nosida ham ishlatiladi.

10:25 …Palax…davrida dunyo bo‘linib ketdi — ibroniychada Palax ismining ma’nosi — bo‘linib ketdi. Bu gapda Xudo insoniyatni turli millat va tillarga bo‘lgani, ularni butun yer yuzi bo‘ylab tarqatib yuborgani nazarda tutilgan bo‘lishi mumkin (Ibtido 11:1-9 ga qarang). Palax so‘zining o‘zagi bo‘lgan ibroniycha fe’l Zabur 54:10 da ishlatilgan. O‘sha oyatda sano ijodkori Xudodan dushmanlarning gapini chalkashtirishni (ya’ni bo‘lib tashlashni) so‘ragan.

11:2 sharqdan — yoki sharqqa.

11:2 Shinar yeri — 10:10 ning birinchi izohiga qarang.

11:9 Bobil — bu nom ibroniychadagi chalkashtirib yuborilgan so‘ziga ohangdosh.

11:10 …o‘g‘li…ko‘rgan edi — bu oyatda hamda shu bobning 11-25–oyatlarida ishlatilgan bu ibroniycha jumla uning naslida…tug‘ilgan edi degan ma’noni ham anglatishi mumkin (5:3 izohiga qarang).

11:12 Arpaxshod…o‘g‘li Shilaxni ko‘rgan edi — 10:24 izohiga qarang.

11:26 Ibrom — Ibrohimning avvalgi ismi. Keyinchalik Xudo uning ismini Ibrohim deb

o‘zgartirdi (17:3-5 ga qarang).

11:28 Xaldeydagi Ur shahri — Xaldey hozirgi Iroqning janubida, Fors qo‘ltig‘ining shimolida joylashgan yerlar edi. Ur shahri Mesopotamiyadan, ya’ni Dajla va Furot daryolari orasidagi hududdan O‘rta yer dengiziga boradigan asosiy savdo yo‘llari ustida joylashgan edi.

11:29 Soray — Soraning avvalgi ismi. Keyinchalik Xudo uning ismini Sora deb

o‘zgartirdi (17:15 ga qarang).

11:31 Xoron shahri — Ur shahridan qariyb 900 kilometr shimoli–g‘arbda, hozirgi

Turkiyaning janubi–sharqida joylashgan (yana shu bobning 28–oyati izohiga qarang).

12:1 Ibrom — 11:26 izohiga qarang.

12:4 Xoron — 11:31 izohiga qarang.

12:5 Soray — 11:29 izohiga qarang.

12:6 Shakam — Quddusdan qariyb 50 kilometr shimolda joylashgan shahar.

12:6 eman daraxti — yoki terebint daraxti, o‘sha o‘lkalarga xos bo‘lgan ulkan daraxt. Ko‘pincha bunday ulkan daraxtlar ma’lum bir joy belgisi sifatida ishlatilib, muhim diniy marosimlar bilan chambarchas bog‘liq edi.

12:8 Baytil bilan Ay shaharlarining o‘rtasida… — Baytil Quddusdan qariyb 19 kilometr shimolda, Ay shahri esa Baytildan qariyb 3 kilometr sharqda joylashgan.

12:9 Nagav cho‘li — hozirgi Isroilning janubida, O‘lik dengizning janubi–g‘arbida joylashgan yerlar.

13:1 Ibrom — 11:26 izohiga qarang.

13:1 Nagav cho‘li — 12:9 izohiga qarang.

13:3 …Baytil bilan Ay oralig‘iga… — 12:8 ga va o‘sha oyatning izohiga qarang.

13:10 …Egamiz yaratgan boqqa… — Adan bog‘iga ishora.

13:18 Xevron — Quddusdan qariyb 32 kilometr janubi–g‘arbda joylashgan shahar.

13:18 emanzor — yoki terebintzor. 12:6 ning ikkinchi izohiga qarang.

14:1 Shinar — 10:10 ning birinchi izohiga qarang. 14:3 O‘lik dengiz — ibroniycha matnda Tuz dengizi. 14:6 Seir — keyinchalik bu joy Edom deb atalgan.

14:5-6 …Rafa xalqi…Zuz xalqi…Eyim xalqi…6…Xorim xalqi… — bu xalqlar yashagan yurtlar — Iordan daryosining sharqida istiqomat qilgan Rafa xalqining yurtidan to O‘lik dengizning janubi–g‘arbida istiqomat qilgan Xorim xalqining yurtigacha cho‘zilgan edi. Rafa va Eyim xalqlari gavdasi ulkan, kuchli jangchilari bilan mashhur edilar (Qonunlar 2:10-11, 20-21, 3:11 ga qarang).

14:8-9 Siddim vodiysi — ya’ni O‘lik dengiz vodiysi (shu bobning 3–oyatiga qarang).

14:12 Ibrom — 11:26 izohiga qarang.

14:13 emanzor — yoki terebintzor. 13:18 oyatga va 12:6 ning ikkinchi izohiga qarang.

14:13 ukalari — yoki qarindoshlari.

14:14 Dan shahri — Jalila ko‘lidan qariyb 40 kilometr shimolda joylashgan.

14:17 Shoh soyligi — Qidron soyligining bir qismi bo‘lib, Quddus shahridan janubi–

sharqda joylashgan.

14:18 Salim — Quddusning qadimgi nomi.

14:19 yaratgan — yoki ega bo‘lgan.

15:1 Ibrom — 11:26 izohiga qarang.

15:7 Xaldeydagi Ur shahri — 11:28 izohiga qarang.

15:16 …to‘rt avlod o‘tgandan keyin… — mana bu so‘zlar shu bobning 13–oyatida aytib

o‘tilgan to‘rt yuz yilga ishora qilishning boshqa bir uslubi.

15:16 …chunki Amor xalqlarining qabihligi hali haddan oshmadi — Eski Ahdning ba’zi joylarida Kan’on yurtida istiqomat qilgan barcha xalqlarga nisbatan Amor xalqlari degan nom ishlatilgan. Keyinchalik Xudo Isroil xalqi orqali Kan’on aholisini qilgan qabihliklari uchun jazolaydi, biroq jazolashning vaqt–soati hali yetib kelmagan edi (yana 9:25 ga va o‘sha oyatning birinchi izohiga qarang).

15:17 …ichidan tutun chiqib turgan tog‘orani va yonayotgan mash’alani ko‘rdi…bo‘g‘izlangan hayvon bo‘laklari orasidan o‘tdi — tutun va olov Egamizning o‘sha yerda zohir bo‘lganini anglatadi. Bo‘g‘izlangan hayvon bo‘laklarining ma’nosi bahsli.

Ba’zi olimlarning taxmini bo‘yicha, hayvonlarning bo‘laklanishi biror kishining ont ichib, va’da berishga aloqador bo‘lgan urf–odat. Ikkiga bo‘lingan hayvonlarning orasidan o‘tadigan odam: “Agar o‘z va’damda turmasam, men ham mana shu hayvonlarday bo‘laklanay”, deb ont ichayotganday bo‘ladi. Boshqa olimlarning taxmini bo‘yicha esa,

bu hayvonlar Ibrohimning avlodi bo‘lgan Isroil xalqining timsoli. Xudo ikkiga bo‘laklangan hayvonlarning orasidan o‘tib, Ibrohimning avlodi bilan birga bo‘lishini va’da qiladi. Xudo ularni Misrga o‘xshagan qudratli ajnabiy shohliklardan asraydi.

Ibrohimning quzg‘unlarni haydashi mana shuning ramzidir (shu bobning 11-14–

oyatlariga qarang).

15:18 Misrdagi daryo — Sinay yarim orolining shimoli–sharqidagi Arish soyligi yoki Nil daryosining sharqiy irmog‘i nazarda tutilgan (yana Sahroda 34:5 va Yoshua 13:3, 15:4, 47 ga qarang).

16:1 Ibrom — 11:26 izohiga qarang.

16:1 Soray — 11:29 izohiga qarang.

16:2 …u orqali farzandli bo‘larman — qadimgi paytlarda farzand ko‘ra olmagan xotin eriga o‘z cho‘rilaridan birini xotinlikka berishi odat edi. Cho‘ridan tug‘ilgan bolalar bekasining bolalari hisoblanar edi.

16:3 xotin — Hojar Ibromning cho‘ri xotini bo‘lib, uning oiladagi o‘rni Soraynikidan ancha past edi. Agar Hojar Ibromga merosxo‘r tug‘ib bersa, boshqalarning nazarida u asosiy xotinga aylanar edi.

16:5 Bularning hammasiga siz aybdorsiz! — yoki Menga qilingan bunday nohaqlik uchun boshingiz balodan chiqmasin.

16:7 Shur — Misrning sharqiy chegarasidagi joy. Hojar Misrlik edi (shu bobning 1– oyatiga qarang).

16:11 Ismoil — ibroniychadagi ma’nosi Xudo eshitadi yoki Xudo eshitsin.

16:12 …Qarindoshlari bilan dushman bo‘lib yashagay — yoki …Qarindoshlaridan bo‘lak bo‘lib yashagay yoxud …Qarindoshlaridan sharqda yashagay.

16:13 “Meni ko‘radigan Xudoni ko‘rdim–a!” — yoki “Nahotki Xudoni ko‘rganimdan keyin tirik qolgan bo‘lsam!”

16:13 “Meni ko‘radigan Xudosan” — yoki “Men ko‘rgan Xudo Sensan”.

16:14 Ber–Laxay–Ruy — ibroniychadagi ma’nosi meni ko‘rib turgan tirik Xudoning qudug‘i.

17:1 Ibrom — 11:26 izohiga qarang.

17:5 …Ibrom…Ibrohim… — ibroniychada Ibrom ismining ma’nosi — ulug‘ ota, Ibrohim

ismining ma’nosi esa — ko‘pchilikning otasi.

17:15 …Soray…Sora… — ibroniychada bu ikkala ismning ma’nosi — malika, lekin Xudo bu oyatda Sorayning ismini o‘zgartirib, kelajakda amalga oshirmoqchi bo‘lgan va’dasiga urg‘u beradi (shu bobning 16–oyatiga qarang). Sora deb talaffuz qilinadigan bu ism Sorayga Xudoning bergan va’dasini doimo eslatib turardi.

17:19 Is’hoq — ibroniychadagi ma’nosi kuladi.

18:1 emanzor — yoki terebintzor. 13:18 oyatga va 12:6 ning ikkinchi izohiga qarang.

18:3 Hazratim — Ibrohim o‘sha uch odamning birini yo‘lboshchi sifatida tan oldi.

18:6 bir tog‘ora — ibroniycha matnda uch sexa, taxminan 22 kiloga to‘g‘ri keladi.

18:10 Ulardan biri — ibroniycha matnda U, kelgan uch odamning yo‘lboshchisi nazarda tutilgan bo‘lishi mumkin (shu bobning 3–oyatiga va o‘sha oyatning izohiga qarang).

18:10 …kelgusi yili shu paytda… — yoki …to‘qqiz oydan keyin… yoxud …kelgusi bahor…. Shu bobning 14–oyatida ham bor.

18:13 Egamiz — Ibrohimnikiga odam ko‘rinishida kelgan mehmonlarning biri Egamiz ekanligi bu oyatda aniq ko‘rsatilgan (shu bobning 1, 3, 10–oyatlariga qarang). Shu paytgacha Ibrohim bundan bexabar edi. Qolgan ikkita mehmon farishtalar edi (shu bobning 22–oyatiga va 19:1 ga qarang).

19:1 ikkala farishta — Ibrohimga odam ko‘rinishida zohir bo‘lgan ikkala mehmon

(18:22 ga qarang).

19:1 …darvozasi yonida… — qadimgi paytlarda odamlar savdo–sotiq, ijtimoiy va

huquqiy masalalarni hal qilish uchun shahar darvozasi yonida yig‘ilishardi.

19:3 non — ibroniycha matnda xamirturushsiz non, kutilmagan mehmon kelib qolganda tez tayyorlanadigan nonning turi.

19:22 Zo‘var — bu nom ibroniychadagi kichkina so‘ziga ohangdosh.

19:37 Mo‘ab — bu ism ibroniychadagi otamdan so‘ziga ohangdosh.

19:38 Banommi — bu ism ibroniychadagi qarindoshimning o‘g‘li so‘ziga ohangdosh.

20:1 Nagav cho‘li — 12:9 izohiga qarang.

20:1 Garor — Kan’onning janubi–g‘arbidagi shahar, O‘lik dengizdan qariyb 80 kilometr g‘arbda joylashgan.

20:16 ming bo‘lak kumush — taxminan 11 kiloga to‘g‘ri keladi. Qadimgi paytlarda

ma’lum vazndagi kumush bo‘laklari odatda pul sifatida ishlatilgan.

20:16 Bu kumushlar…pokligingni isbotlaydi — Abumalek shunchalik mo‘l in’om berib, boshqalarga Sorayning nomusiga tegmaganligini ko‘rsatmoqchi.

21:4 Xudo amr qilganday…uni sunnat qildi — 17:9-14 ga qarang.

21:6 kulgi — ibroniychada Is’hoq ismining ma’nosi — kuladi (yana 17:15-21, 18:10- 15 ga qarang).

21:8 …Sora uni ko‘krakdan chiqardi…Ibrohim katta ziyofat berdi — qadimgi paytlarda bolalar 2-3 yoshgacha emizilar edi. Ko‘p bolalar emizikli davrda qazo qilgani uchun ko‘krakdan chiqarilish payti katta bayram qilib nishonlanar edi.

21:9 Ismoil — 16:1-6 ga qarang.

21:9 Is’hoq — qadimiy yunoncha va lotincha tarjimalardan. Ibroniycha matnda Is’hoq

so‘zi qo‘llanmagan bo‘lsa ham, lekin nazarda tutilgan.

21:9 …Is’hoqni masxara qilayotganini… — yoki …Is’hoq bilan o‘ynayotganini….

21:10 Cho‘rining o‘g‘li mening o‘g‘lim bilan merosxo‘r bo‘lmasin — Ibrohim Ismoilni o‘z o‘g‘li sifatida qabul qilgani uchun, Ismoil Ibrohim mulkining bir qismiga merosxo‘r bo‘lish huquqiga ega edi. Ammo Ismoilning onasi Hojar ozodlikka chiqsa, Ismoil meros olish huquqidan mahrum bo‘lardi.

21:16 bir o‘q otimi — taxminan 100 metrga to‘g‘ri keladi.

21:20 Poron cho‘li — Sinay yarim orolining shimoli–sharqida joylashgan.

21:22 Abumalek — 20:2 ga qarang.

21:30 …bu quduqni o‘zim qaziganimni bular isbotlaydi — Ibrohim bu in’omni berib, haqiqatni aytayotganini ko‘rsatmoqchi. In’omni qabul qilish orqali Abumalek quduq haqiqatan Ibrohimga tegishli ekanini tan oldi. Abumalek ham ilgariroq o‘zining haqligini isbotlash uchun shunday yo‘l tutgan edi (20:16 ga qarang).

21:31 Bersheba — ibroniychadagi ma’nosi qasamyod qudug‘i yoki yettilar qudug‘i. Bu ikkala ma’no ham bu o‘rindagi vaziyatga, ya’ni Ibrohimning Abumalekka yettita urg‘ochi qo‘zini berishiga va Ibrohim bilan Abumalekning qasamyod qilishiga to‘g‘ri keladi.

21:33 yulg‘un daraxti — tez o‘sadigan mayda bargli daraxt. Bu daraxtlar issiq va quruq joylarda o‘sadi.

22:2 Moriyox yeri — keyinchalik shoh Sulaymon Ma’badni qurgan joy Moriyox tog‘i deb ataladi (2 Solnomalar 3:1 ga qarang). Demak, Ibrohim Is’hoqni Egamizga qurbonlik qilish uchun olib borgan tog‘ ustida keyinchalik Ma’bad qurilgan bo‘lishi ham mumkin. Shu bobning 14–oyatidagi Egamizning tog‘i iborasi Isroil shohlari davrida Ma’bad turgan toqqa nisbatan ishlatilgan.

22:8 …Xudoning O‘zi beradi… — ibroniycha matndan so‘zma–so‘z tarjimasi …Xudoning O‘zi ko‘rib beradi…, ya’ni Xudo vaziyatni ko‘rib turib, kerakli hamma narsani O‘zi yetkazib beradi degan ma’noni anglatadi.

22:14 “Egamiz beradi” — ibroniycha matndan so‘zma–so‘z tarjimasi Egamiz ko‘rib

turibdi (shu bobning 8–oyatiga va o‘sha oyatning izohiga qarang).

22:14 bugungi kunda — shu kitob yozilgan vaqtga ishora.

22:14 Egamizning tog‘i — shu bobning 2–oyati izohiga qarang.

22:14 …beriladi… — yoki …U zohir bo‘ladi….

22:16 …O‘zimning nomim bilan qasamyod qilaman… — qadimgi Yaqin Sharqda odamlar aytgan gapini tasdiqlash uchun, o‘zlaridan buyukroq zot nomini yoki narsani o‘rtaga qo‘yib qasam ichishar edi. Xudo borliqdagi eng buyuk Zot bo‘lgani uchun, U aytgan so‘zining qat’iy ekanligini ko‘rsatish maqsadida O‘z nomini o‘rtaga qo‘yib qasam ichdi.

22:24 cho‘ri — ibroniycha matnda bu so‘zning ma’nosi quyidagicha: cho‘ri bo‘lgan ayollar qonuniy xotin bo‘lmasalar–da, xo‘jayinlari ular bilan jinsiy aloqada bo‘lishgan. Qadimgi paytlarda bu ayollarning jiddiy qonuniy huquqlari bo‘lib, xo‘jayinlari ularning erlari sifatida bo‘lgan.

23:3 Xet xalqi — ibroniycha matnda Xet nasli (shu bobning 5, 7, 10, 16, 18, 20– oyatlarida ham bor). 10:15 ga qarang.

23:10 …shahar darvozasida… — 19:1 ning ikkinchi izohiga qarang.

23:14-15 to‘rt yuz bo‘lak kumush — ibroniycha matnda to‘rt yuz shaqal kumush, taxminan 4,5 kiloga to‘g‘ri keladi. Qadimgi paytlarda ma’lum vazndagi kumush bo‘laklari odatda pul birligi sifatida ishlatilgan.

24:2 Qo‘lingni sonimning ostiga qo‘yib… — qasamning tabarrukligi va muhimligini bildiruvchi ramziy harakat.

24:10 Oram–Naxrayim — ibroniychadagi ma’nosi Ikki daryoning Orami demakdir. Bu hudud Furot daryosi bo‘yida joylashgan bo‘lib, hozirgi Suriya mamlakatining shimoliy qismini va hozirgi Turkiyaning janubi–sharqiy qismini qamrab olardi. Oram–Naxrayim yana Paddon–Oram (25:20 ga qarang) va Paddon (48:7 ga qarang) nomlari bilan tanilgan.

24:22 …burunga taqiladigan oltin sirg‘ani… — ayollar burunga taqiladigan sirg‘alarni

bezak sifatida ishlatishar edi (yana shu bobning 47–oyatiga qarang).

24:22 bir misqoldan ortiq — ibroniycha matnda bir biqo, taxminan 6 grammga to‘g‘ri

keladi.

24:22 yigirma besh misqol — ibroniycha matnda o‘n shaqal, taxminan 110 grammga

to‘g‘ri keladi.

24:62 Nagav cho‘li — 12:9 izohiga qarang.

24:62 Ber–Laxay–Ruy qudug‘i — 16:7-14 oyatlarga va 16:14 izohiga qarang.

24:63 …sayr qilish uchun… — yoki …ibodat qilish uchun….

25:6 cho‘rilar — 22:24 izohiga qarang.

25:10 Xet xalqi — ibroniycha matnda Xet nasli (10:15 ga qarang).

25:10 …xotini Soraning yoniga dafn qilindi — 23:19 ga qarang.

25:11 Ber–Laxay–Ruy qudug‘i — 16:7-14 oyatlarga va 16:14 izohiga qarang.

25:18 …qarindoshlariga dushman bo‘lib yashardilar — yoki …qarindoshlaridan bo‘lak bo‘lib yashardilar yoxud …qarindoshlaridan sharqda yashardilar (16:12 ga va o‘sha oyatning izohiga qarang).

25:20 …Oramlik bo‘lib, Paddon–Oramdan… — Paddon–Oram hududi Furot daryosi

bo‘yida joylashgan bo‘lib, hozirgi Suriya mamlakatining shimoliy qismini va hozirgi Turkiyaning janubi–sharqiy qismini qamrab olardi. Ibrohimning ayrim qarindoshlari shu hududda yashagan. Paddon–Oram yana Oram–Naxrayim (24:10 ga qarang) va Paddon (48:7 ga qarang) nomlari bilan tanilgan. O‘sha hududda istiqomat qilgan odamni Oramlik deb atashardi.

25:22 “Agar shunaqa bo‘lsa…nima foydasi bor?!” — yoki “Agar shunaqa bo‘lsa yashab nima qilaman?!” yoxud “Nechun boshimga bunday ko‘rgilik tushdi?!”

25:23 …ikki xalqqa bo‘linar — bu so‘z tug‘iladigan egizak va ulardan kelib chiqadigan xalqlar orasida bo‘ladigan to‘qnashuvga ishora qiladi. Bu to‘qnashuv ona qornidayoq boshlanib, hatto tug‘ilish paytida ham yuz beradi (shu bobning 22, 26–oyatlariga qarang).

25:25 qip–qizil — terining rangiga yoki sochi va badanidagi junning rangiga nisbatan ishlatilgan bo‘lishi mumkin. Esovni yana Edom deb atashar edi. Edom so‘zi ibroniychadagi qizil so‘ziga ohangdosh (shu bobning 30–oyatiga qarang).

25:25 Uning tanasi jun matoga o‘xshardi…ismini Esov qo‘ydilar — Esov ismi ibroniychadagi junli so‘ziga ohangdosh. Keyinchalik Esov nasli istiqomat qiladigan yerlar Seir deb atalgan. Seir so‘zining ibroniychadagi ma’nosi — junli.

25:26 Esovning tovonini ushlab tug‘ildi…ismini Yoqub qo‘ydilar — ibroniychada Yoqub ismining ma’nosi — u tovonni ushlab oladi. U tovonni ushlab oladi iborasining ko‘chma ma’nosi u himoya qiladi demakdir. Yoqub boshqa biron uzun ismning qisqa shakli bo‘lishi mumkin. O‘sha to‘liq ismning ma’nosi Xudo uni himoya qilsin yoki Xudo uni himoya qildi. Ammo u tovonni ushlab oladi iborasining u aldadi degan ko‘chma ma’nosi ham bor. Keyinchalik Esov Yoqubning ismini o‘sha iboraning ikkinchi ko‘chma ma’nosida ishlatadi (27:36 ga qarang), bu ma’no Yoqub hayotining ilk davrini aks ettiradi.

25:29 yasmiq — dukkaklilar oilasiga mansub o‘simlik doni.

25:30 Edom — bu ism ibroniychadagi qizil so‘ziga ohangdosh.

25:31 to‘ng‘ichlik huquqi — to‘ng‘ich o‘g‘ilning ukalariga qaraganda ikki barobar katta meros olishga haqi bor edi. Ota olamdan o‘tgandan keyin, to‘ng‘ich o‘g‘il oila boshi o‘rnini egallar edi.

26:1 …bunday ocharchilik ilgari Ibrohim davrida ham yuz bergan edi — 12:10 ga qarang.

26:1 Abumalek — 20:2, 21:22 ga qarang.

26:17 soylik — ikki adir oralig‘idagi pastlik. Ba’zi soyliklar vodiy kabi keng bo‘lardi. To‘liqroq ma’lumotga ega bo‘lish uchun lug‘atdagi SOYLIK so‘ziga qarang.

26:20 Janjal — ibroniycha matnda Esek, ma’nosi janjal.

26:21 Ziddiyat — ibroniycha matnda Sitno, ma’nosi ziddiyat.

26:22 Kenglik — ibroniycha matnda Rexobo‘t, ma’nosi kenglik.

26:33 Qasamyod — ibroniycha matnda Shiva, ma’nosi qasamyod yoki yetti. Is’hoq bilan Abumalek bir–birlariga qasamyod qilganlari uchun bu o‘ringa qasamyod ma’nosi to‘g‘ri keladi (shu bobning 31–oyatiga qarang). Bordi–yu, Is’hoq otasi Ibrohimning Abumalek bilan xuddi o‘sha joyda qilgan qasamyodga ishora qilayotgan bo‘lsa, yetti ma’nosi to‘g‘ri

keladi, chunki Ibrohim qasamyod qilganda, Abumalekka yettita urg‘ochi qo‘zini bergan

edi (21:29-31 oyatlarga va 21:30 izohiga qarang).

26:33 Bersheba — ibroniychadagi ma’nosi qasamyod qudug‘i yoki yettilar qudug‘i.

27:36 Unga Yoqub deb ism qo‘yilgani bekorga emas ekan–da…U meni ikki marta aldadi–

ya! — 25:26 izohiga qarang.

27:36 …to‘ng‘ichlik huquqimni olgan edi… — 25:29-34 ga qarang.

27:43 Xoron — 11:31 izohiga qarang.

27:45 …bir kunda akangdan ham, sendan ham ayrilib qolaman — agar Esov Yoqubni o‘ldirganda edi, unga qotillik uchun o‘lim jazosi berilgan bo‘lardi, bunday holda Rivqo ikkala o‘g‘lidan ham ayrilardi.

27:46 Xet — ya’ni Xet xalqidan (10:15 ga qarang).

28:2 Paddon–Oram — 25:20 izohiga qarang.

28:5 Oramlik — Paddon–Oramda istiqomat qilgan odam (25:20 ga va o‘sha oyatning

izohiga qarang).

28:9 Navayot — Ismoilning to‘ng‘ich o‘g‘li (25:13 ga qarang).

28:10 Xoron — 11:31 izohiga qarang.

28:12 zinapoya — yoki narvon (shu bobning 13–oyatida ham bor).

28:13 Zinapoyaning yonida… — yoki Yoqubning yonida… yoxud Zinapoyaning tepasida….

28:19 Baytil — ibroniychadagi ma’nosi Xudoning uyi. Baytil Quddusdan qariyb 19 kilometr shimolda joylashgan.

29:4 Xoron — 11:31 izohiga qarang.

29:17 chiroyli — yoki chaqnamagan, ya’ni so‘nik.

29:32 Ruben — ibroniychadagi ma’nosi Ko‘rib qo‘y, o‘g‘il! Bu ismning ba’zi ohanglari ibroniychadagi u mening baxtsizligimni ko‘rdi va menga ko‘ngil qo‘yadi iboralarida ishlatilgan. Shu sababdan Leax o‘z o‘g‘liga Ruben deb ism qo‘ygan edi.

29:33 Shimo‘n — ibroniychadagi eshitdi so‘ziga ohangdosh, bu ismning ba’zi ohanglari

ibroniychadagi erim menga ko‘ngilsiz iborasida ishlatilgan.

29:34 Levi — bu ism ibroniychadagi bog‘lanib qoladi so‘ziga ohangdosh.

29:35 Yahudo — bu ism ibroniychadagi hamdu sano aytaman so‘ziga ohangdosh.

30:3 …toki cho‘rim orqali men ham bolali bo‘layin — 16:2 izohiga qarang.

30:6 Dan — ibroniychadagi ma’nosi hukm qildi. Bu ism ibroniychadagi oqladi so‘ziga

ohangdosh.

30:8 Naftali — bu ism ibroniychadagi olishuv so‘ziga ohangdosh.

30:11 Gad — ibroniychadagi ma’nosi omad.

30:13 Osher — ibroniychadagi ma’nosi baxtli.

30:14 mehrigiyo o‘simligi — qadimda odamlar, bu o‘simlikning mevalari jinsiy xohishni

kuchaytirib, ayolning homilador bo‘lishiga imkoniyat yaratadi, deb ishonishardi.

30:18 Issaxor — bu ism ibroniychadagi mukofot so‘ziga ohangdosh.

30:20 Zabulun — bu ism ibroniychadagi hurmat va hadya so‘zlariga ohangdosh.

30:24 Yusuf — ibroniychadagi ma’nosi yana bersin. Bu ism ibroniychadagi olib tashladi

so‘ziga ohangdosh.

30:27 …fol ochtirib ko‘rgan edim, Egam menga sen tufayli baraka berganini bildim —

yoki …men davlat orttirdim, Egam menga sen tufayli baraka berdi.

30:30 Men tufayli…baraka berdi — yoki Men siz uchun ishlagan hamma joyda Egam sizga baraka berdi.

30:32 …olachipor va xol–xol qo‘ylaringizni, qora qo‘zilaringizni, echkilaringizdan ham xol–xolini va olachiporini… — dunyoning bu o‘lkalarida odatda qo‘ylar oq, echkilar esa qora rangda bo‘lar edi, qora dog‘li qo‘ylar va oq dog‘li echkilar kamdan–kam uchrar edi.

30:38 So‘ngra…qo‘ydi — qadimgi paytlarda odamlarning tushunchasi bo‘yicha, qo‘y– echkilarning juftlashgan paytda ko‘rgan narsasi ulardan tug‘iladigan qo‘zichoqlarning ko‘rinishiga ta’sir qilardi. Biroq Yoqub Xudo bergan baraka tufayli muvaffaqiyatga erishganini aniq bilar edi (31:5-13 ga qarang).

30:40 …Lobonning boshqa qo‘y–echkilaridan sovliqlarini… — Yoqub boqib yurgan Lobonning oq qo‘ylari va qora echkilaridan tashkil topgan suruvi nazarda tutilgan (shu bobning 35-36–oyatlariga qarang).

30:40 …yo‘l–yo‘l va qop–qora hayvonlarga qaratib qo‘yardi. Shu tariqa Yoqub Lobonning qo‘y–echkilaridan o‘zining suruvini vujudga keltirdi… — Lobonning suruvidagi yo‘l–yo‘l va qop–qora echkilar nazarda tutilgan (bu oyatda yo‘l–yo‘l deganda tuyoqlari ochroq rangda bo‘lgan qora echkilar nazarda tutilgan bo‘lishi mumkin). Demak, Yoqub Lobonning juftlashayotgan oq qo‘ylarini qora echkilariga qaratib qo‘yar edi, buning natijasida qora qo‘zichoqlar tug‘ilardi (shu bobning 38–oyati izohiga qarang). Bu qora qo‘zichoqlar Yoqub suruvini tashkil qilardi (shu bobning 32-34–oyatlariga qarang). Shu usulni ishlatgan holda, Yoqub o‘zining katta suruvini vujudga keltirdi (shu bobning 37- 40–oyatlariga qarang).

31:13 Men Baytilda senga zohir bo‘lgan Xudoman — 28:10-19 oyatlarga va 28:19 izohiga qarang.

31:15 U bizni sotdi…hammasini sarf qilib bo‘ldi — kelinning otasiga beriladigan qalin puli nazarda tutilgan bo‘lishi mumkin. Odatda qalin pulining bir qismi qizning o‘ziga berilar edi. Yoqub Rohila va Leax uchun berishi kerak bo‘lgan qalin puli o‘rniga o‘n to‘rt yil davomida Lobonga xizmat qildi. O‘sha yillar davomida Lobon Yoqub tufayli ko‘p davlat orttirdi, lekin orttirgan davlatidan qizlariga hech narsa bermay, hammasini sarf qilib yuborgan edi.

31:17-18 Paddon–Oram — 25:20 izohiga qarang.

31:19 xonaki xudolar — ibroniycha matnda terafim (shu bobning 34, 35–oyatlarida ham bor). Odamlar xonaki xudolarni fol ochish uchun ishlatgan bo‘lsa kerak. Odamlar, xonaki xudolar xonadonni kulfatdan asraydi, deb ishongan bo‘lsa kerak. Ehtimol, Rohila, xudolar bizni safarda asraydi, deb ishongani uchun yoki o‘sha butlar shunchaki qimmatbaho buyum bo‘lgani uchun ularni o‘g‘irlab olgandir. Shu bobning 30, 32– oyatlarida xonaki xudolarga nisbatan ibroniycha so‘z elohim (ma’nosi xudolar) ishlatilgan.

31:20 Lobon — ibroniycha matnda Oramlik Lobon (shu bobning 24–oyatida ham bor). Oramlik — Paddon–Oramda istiqomat qilgan odam (25:20 ga va o‘sha oyatning izohiga qarang).

31:21 Gilad qirlari — Iordan daryosining sharq tomonida joylashgan.

31:33 ikkala cho‘ri — Bilxax (29:29, 30:4 ga qarang) va Zilpo (29:23-24, 30:9 ga qarang) nazarda tutilgan.

31:42 Is’hoq sajda qiladigan Xudo — yoki Is’hoqning haybatli Xudosi yoxud Is’hoqni

asragan Xudo (shu bobning 53–oyatida ham bor).

31:47 …Yogar–Saduto…Galed… — birinchi nom oramiycha, ikkinchi nom ibroniycha

bo‘lib, ikkovi ham guvohlik uyumi demakdir.

31:49 Mispax — ibroniychadagi ma’nosi qorovul minorasi.

32:2 Moxanayim — ibroniychadagi ma’nosi ikki qarorgoh, Yoqubning va Xudoning qarorgohlari bu joyda ekanligi nazarda tutilgan bo‘lishi mumkin (ammo shu bobning 7- 10–oyatlariga ham qarang).

32:3 …Seir, ya’ni Edom yurti… — O‘lik dengizning janubida joylashgan. Edom yurtining

yana bir nomi Seir edi.

32:22 ikkala cho‘risi — Bilxax (29:29, 30:4 ga qarang) va Zilpo (29:23-24, 30:9 ga qarang) nazarda tutilgan.

32:22 Yavoq daryosi — Iordan daryosining sharq tomonida joylashgan bu daryo O‘lik

dengizdan qariyb 50 kilometr shimolda Iordan daryosiga quyiladi.

32:25 bo‘ksa — gavdaning bel bilan son o‘rtasidagi qismi.

32:28 Isroil — ibroniychadagi ma’nosi Xudo olishadi. Bu ism ibroniychadagi olishding

so‘ziga ohangdosh.

32:30 “Xudo bilan yuzma–yuz bo‘libman–u, hayotim saqlanib qolibdi–ya” — insonlar, Xudoni ko‘rgan odam o‘ladi, deb ishonishardi (Chiqish 33:20 va Hakamlar 6:22, 13:22 ga qarang).

32:30 Paniyol — ibroniychadagi ma’nosi Xudoning yuzi. Paniyol Giladda, Iordan daryosining sharq tomonida joylashgan edi.

32:31 Paniyol — ibroniycha matnda bu nomning boshqa varianti Panuval.

32:32 bugungacha — shu kitob yozilgan vaqtga ishora.

33:1 ikkala cho‘ri — Bilxax (29:29, 30:4 ga qarang) va Zilpo (29:23-24, 30:9 ga qarang) nazarda tutilgan.

33:14 Seir yurti — 32:3 izohiga qarang.

33:17 Suxot — ibroniychadagi ma’nosi qo‘ralar.

33:18 Paddon–Oram — 25:20 izohiga qarang.

33:18 Shakam shahri — 12:6 ning birinchi izohiga qarang.

33:19 yuz bo‘lak kumush — ibroniycha matnda yuz kisito. Bu pul birligining qiymati va og‘irligi haqidagi ma’lumot saqlanib qolmagan. Qadimgi paytlarda ma’lum vazndagi kumush bo‘laklari odatda pul birligi sifatida ishlatilgan.

33:20 “Xudo Isroilning Xudosidir” — ibroniycha matnda “El–Elohey–Isroil”, ma’nosi Xudo Isroilning Xudosidir. Yoqub (ya’ni Isroil) o‘zining Xudoga tegishli ekanligini e’lon qilmoqda (28:20-21 ga qarang).

34:10 …bemalol savdo–sotiq qilaverasizlar… — yoki …xohlagan joyingizga boraverasizlar… (shu bobning 21–oyatida ham bor).

34:14 Singlimizni…biz isnodga qolamiz — 17:9-14 ga qarang. 34:17 singlimiz — ibroniycha matnda qizimiz, Dinaga ishora. 34:20 …shahar darvozasiga… — 19:1 ning ikkinchi izohiga qarang.

34:25 …Dinaning akalari Shimo‘n bilan Levi… — Shimo‘n bilan Levi Leaxdan tug‘ilgan bo‘lib, Dinaning tug‘ishgan akalari edi (29:33-34, 30:21 ga qarang).

35:1 …Baytilga ko‘chib bor…Men u yerda senga zohir bo‘lgan edim — 28:10-19 oyatlarga va 28:19 izohiga qarang.

35:4 …xudolarini, ziraklarini… — Shakamdan o‘lja qilib olingan narsalar bo‘lishi mumkin. Bu oyatda aytib o‘tilgan “xudolar” — kichkina haykalchalar shaklida bo‘lib, fol ochish yoki balo–qazolardan asrash uchun ishlatilgan bo‘lishi mumkin (yana 31:19 ga va o‘sha oyatning izohiga qarang). Ziraklar ham irim qilib, yomonlikdan asrash uchun taqilgan bo‘lishi mumkin.

35:4 Shakam yaqinidagi eman daraxti — yoki Shakam yaqinidagi terebint daraxti. 12:6 ga va o‘sha oyatning izohlariga qarang.

35:7 Baytilning Xudosi — ibroniycha matnda El–Baytil, ma’nosi Baytilning Xudosi. Yana 33:20 ga va o‘sha oyatning izohiga qarang.

35:8 …Rivqoning enagasi Dobira vafot etdi — Yoqub Paddon–Oramga ketgan paytdan (27:42-46 ga qarang) to shu paytgacha onasi Rivqo haqida hech qanday ma’lumot berilmagan. Shunday ekan, Yoqub Paddon–Oramda yashab yurgan paytlarda Rivqo olamdan o‘tgan, deb taxmin qilishimiz mumkin.

35:8 Yig‘i daraxti — ibroniycha matnda Olo‘n–Bakut, ma’nosi yig‘i eman daraxti.

35:9 Paddon–Oram — 25:20 izohiga qarang.

35:10 Yoqub — 25:26 ga va o‘sha oyatning izohiga qarang. 35:10 Isroil — 32:22-30 oyatlarga va 32:28 izohiga qarang. 35:15 Baytil — 28:19 ga va o‘sha oyatning izohiga qarang.

35:18 …Beno‘n…Benyamin… — ibroniychada Beno‘n ismining ma’nosi — qayg‘umning o‘g‘li, Benyamin ismining ma’nosi esa — o‘ng qo‘limning o‘g‘li. O‘ng qo‘l — muruvvat va baraka tomoni, deb hisoblangan. Rohila Yoqubning suyukli xotini bo‘lib, erining “o‘ng qo‘li” edi.

35:19 Baytlahm — Quddusdan qariyb 8 kilometr janubda joylashgan shahar.

35:20 shu kungacha — shu kitob yozilgan vaqtga ishora.

35:21 Yoqub — ibroniycha matnda Isroil, Yoqubning yana bir ismi (shu bobning 22– oyatida ham bor). 32:27-28 ga qarang.

35:22 cho‘ri — 22:24 izohiga qarang.

35:22 …Ruben otasining cho‘risi Bilxaxning yoniga kirdi — Ruben Leaxning to‘ng‘ich o‘g‘li, Bilxax esa Rohilaning cho‘risi edi (29:28-32 ga qarang). Marhum Rohila Yoqubning suyukli xotini bo‘lgani bois, Bilxax uning o‘rnini egallamasin deb, Ruben bu ishga qo‘l urgan bo‘lishi mumkin. Ruben bu qilmishi bilan Yoqubning oila boshlig‘i sifatidagi o‘rnini egallamoqchi bo‘lgani ham, ehtimoldan holi emas.

36:8 Seir tog‘lari — 32:3 izohiga qarang.

36:12 cho‘ri — 22:24 izohiga qarang.

36:22 Xo‘mam — ibroniycha matnda bu ismning boshqa varianti Xaman. Uning Xo‘mam

degan shakli 1 Solnomalar 1:39 dan olingan.

36:23 Eliyon — ibroniycha matnda bu ismning boshqa varianti Elvon. Uning Eliyon degan shakli 1 Solnomalar 1:40 dan olingan.

36:24 issiq buloqlar — yoki buloq yoxud suv.

36:37 Furot daryosi — ibroniycha matnda daryo, Furot daryosi nazarda tutilgan bo‘lishi

mumkin.

36:39 Hadad — ibroniycha matnda bu ismning boshqa varianti Hadar. Uning Hadad degan shakli 1 Solnomalar 1:50 dan olingan.

37:2 Bilxax va Zilponing o‘g‘illari — 30:1-13 ga qarang.

37:3 Yoqub — ibroniycha matnda Isroil, Yoqubning yana bir ismi (shu bobning 13– oyatida ham bor). 32:27-28 ga qarang.

37:3 beqasam chopon — yoki chiroyli chopon (shu bobning 23, 32–oyatlarida ham bor).

37:12 Shakam — 12:6 ning birinchi izohiga qarang.

37:17 Do‘tan — Shakamdan qariyb 25 kilometr shimolda joylashgan.

37:25 mirra — ma’lum bir daraxtlarning qotgan yelimidan tayyorlangan xushbo‘y

modda.

37:28 Ismoiliy — ibroniycha matnda Midiyon naslidan kelib chiqqan (shu bobning 36– oyatida ham bor). Ismoil va Midiyon xalqlari Ibrohimning ikkita o‘g‘lidan kelib chiqqanlar (25:1-2, 12 ga qarang). Bu xalqlar yaqin qarindosh bo‘lganlari uchun, ularning ikkalovini ham ba’zan Midiyon xalqi, ba’zan esa Ismoil xalqi deb atashardi.

37:28 yigirma bo‘lak kumush — taxminan 230 grammga to‘g‘ri keladi. Qadimgi paytlarda ma’lum vazndagi kumush bo‘laklari odatda pul birligi sifatida ishlatilgan.

37:34 …qayg‘udan kiyimlarini yirtib, qanorga o‘randi — qanor dag‘al qoramtir mato bo‘lib, echki yoki tuya junidan to‘qilgan. Kiyimlarni yirtish va qanorga o‘ranib olish umidsizlikni va qayg‘uli holatni ifodalaydi.

37:35 O‘liklar diyori — ibroniycha matnda Sheo‘l. Qadimgi paytlarda odamlar Sheo‘lni yer ostidagi tubsiz chuqurlik, marhumlar boradigan qorong‘i joy deb tushunardi.

38:1 Adullam shahri — Kan’ondagi shahar, Xevrondan qariyb 16 kilometr shimoli– sharqda joylashgan. Yoqub va uning oilasi bu paytda Xevronda istiqomat qilardi (35:27, 37:1 ga qarang).

38:8 Sen akangning xotiniga uylanib…toki akangga zurriyot qolsin — o‘sha davrdagi urf– odatga ko‘ra, odam farzand ko‘rmasdan vafot etgan bo‘lsa, marhumning aka–ukalaridan

yoki eng yaqin urug‘laridan biri uning naslini davom ettirish maqsadida beva qolgan xotinni olishi kerak edi. Ulardan tug‘ilgan bolalar o‘lgan odamniki hisoblangan. Shu tariqa marhumning nomi davom etavergan. Bu odat keyinchalik qonun sifatida Tavrotga kiritilgan (Qonunlar 25:5-10 ga qarang).

38:9 …akamga zurriyot qolmasin… — o‘sha davrdagi odatga ko‘ra, agar O‘nanning marhum akasi farzandsiz qolsa, G‘urning merosi O‘nan va uning ukasiga o‘tar edi. Bordi–yu, Tamara O‘nandan farzand ko‘rganda, o‘sha farzand G‘urning merosxo‘ri bo‘lardi. Bu odat keyinchalik qonun sifatida Tavrotga kiritilgan (Sahroda 27:8-11 ga qarang).

38:14 …shahri darvozasi yonida… — 19:1 ning ikkinchi izohiga qarang.

38:18 …muhringizni…tayog‘ingizni… — bu narsalar tufayli Tamara u bilan yotgan kishi Yahudo ekanini aniq isbotlay olardi.

38:21 fohisha — bu oyatdagi va mazkur bobning 22–oyatidagi ibroniycha so‘zning ma’nosi sajdagohdagi fohisha. Aslida Tamara sajdagoh fohishasi emasdi. Kan’onda sajdagoh fohishalari oddiy fohishalarga qaraganda jamiyatda yuqoriroq o‘rin tutar edilar. Shu bois Yahudoning do‘sti Xirax Tamarani kamsitib yubormaslik uchun unga nisbatan sajdagohdagi fohisha iborasini ishlatgan. Kan’ondagi odatga ko‘ra, odamlar sajdagohlardagi fohishalar bilan jinsiy aloqa qilganlarida, shu yo‘l bilan Kan’ondagi xalqlar xudolariga topinib, farovonlik ato qilishni so‘rardilar.

38:29 Paraz — ibroniychadagi ma’nosi yorib chiqmoq.

38:30 Zerax — bu ism ibroniychadagi shafaqday qizil so‘ziga ohangdosh, chaqaloqning qo‘lidagi qizil ip nazarda tutilgan bo‘lishi mumkin.

40:1 soqiy — shohga o‘z qo‘li bilan sharob quyadigan, saroyda yuqori martabaga ega bo‘lgan, ishonchga loyiq a’yon. Shuningdek, u shoh uchun sharob tanlashi va uni tatib ko‘rib, zaharli emasligiga ishonch hosil qilishi kerak edi.

41:9 soqiy — 40:1 izohiga qarang.

41:45 On shahri — Geliopol nomi bilan ham ma’lum bo‘lib, hozirgi Qohiradan qariyb 11

kilometr shimoli–sharqda, Nil daryosi bo‘yida joylashgan.

41:51 Manashe — bu ism ibroniychadagi esimdan chiqarmoq so‘ziga ohangdosh.

41:52 Efrayim — bu ism ibroniychadagi barakali so‘ziga ohangdosh.

42:5 Yoqub — ibroniycha matnda Isroil, Yoqubning yana bir ismi (32:27-28 ga qarang).

42:25 kumushlar — Yusufning akalari don sotib olish uchun olib kelgan pul nazarda tutilgan. Qadimgi paytlarda ma’lum vazndagi kumush bo‘laklari odatda pul birligi sifatida ishlatilgan.

42:34 Sizlar don sotib olgani tez–tez kelib turaverasizlar — yoki Yurtning xohlagan joyiga bemalol boraverasizlar.

42:38 …o‘zi yolg‘iz qoldi — Yoqub, o‘g‘li Yusufni o‘lgan, deb hisoblagani uchun, suyukli xotini Rohiladan tug‘ilgan ikki o‘g‘ildan Benyamin yolg‘iz qoldi, deb aytgan.

42:38 o‘liklar diyori — ibroniycha matnda Sheo‘l. 37:35 izohiga qarang.

43:6 Yoqub — ibroniycha matnda Isroil, Yoqubning yana bir ismi (shu bobning 11–

oyatida ham bor). 32:27-28 ga qarang.

43:11 Mirra — 37:25 izohiga qarang.

44:5 Xo‘jayinimning kumush qadahini o‘g‘irlaganingiz nimasi? — qadimiy yunoncha va

lotincha tarjimalardan. Ibroniycha matnda bu jumla yo‘q.

44:5 …fol ochish uchun foydalanardi… — qadimgi paytlarda fol ochish uchun turli xil suyuqliklardan foydalanilardi. Yusufning o‘zi bunday udumlarga ergashmagan bo‘lsa– da, uning xizmatkori qadahni qimmatbaho deb bilar edi, chunki bunday qadahlar xudolardan maslahat so‘rash uchun ishlatilardi.

44:29 o‘liklar diyori — ibroniycha matnda Sheo‘l (shu bobning 31–oyatida ham bor). 37:35 izohiga qarang.

45:10 Go‘shen yerlari — Nil deltasining sharqidagi hosildor yerlar.

45:21 Yoqub — ibroniycha matnda Isroil, Yoqubning yana bir ismi (shu bobning 28– oyatida ham bor). 32:27-28 ga qarang.

45:22 uch yuz bo‘lak kumush — taxminan 3,5 kiloga to‘g‘ri keladi. Qadimgi paytlarda ma’lum vazndagi kumush bo‘laklari odatda pul birligi sifatida ishlatilgan.

45:24 …janjallashib yurmanglar… — yoki …xafa bo‘lmanglar… yoxud …qo‘rqmanglar…

(shu bobning 5–oyatiga qarang).

46:1 Yoqub — ibroniycha matnda Isroil, Yoqubning yana bir ismi (shu bobning 2, 30– oyatlarida ham bor). 32:27-28 ga qarang.

46:1 Bersheba — shu yerda Xudo Yoqubning otasi Is’hoqqa zohir bo‘lgan, Is’hoq Xudoga

atab bir qurbongoh qurgan edi (26:23-25 ga qarang).

46:12 …G‘ur va O‘nan Kan’on yurtida vafot etgan edilar — 38:6-10 ga qarang.

46:13 Yoshuv — ibroniycha matnda bu ismning boshqa varianti Yo‘v. Uning Yoshuv degan shakli 1 Solnomalar 7:1 dan olingan (yana Sahroda 26:24 ga qarang).

46:15 Paddon–Oram — 25:20 izohiga qarang.

46:16 Zafo‘n — ibroniycha matnda bu ismning boshqa varianti Zifiyon. Uning Zafo‘n

degan shakli Sahroda 26:15 dan olingan.

46:16 Aro‘d — ibroniycha matnda bu ismning boshqa varianti Aro‘di. Uning Aro‘d degan

shakli Sahroda 26:17 dan olingan.

46:20 On shahri — 41:45 izohiga qarang.

46:26 oltmish olti kishi — shu bobning 8-25–oyatlaridagi ro‘yxatda jami yetmishta odam keltirilgan, aslida esa Misrga oltmish oltita odam kelgan edi. Ro‘yxatda aytib o‘tilgan G‘o‘r va O‘nan kelganlarning qatorida sanalmagan, chunki ular Kan’on yurtida vafot etganlar (shu bobning 12–oyatiga qarang). Yusuf, Manashe va Efrayim ham kelganlarning qatorida sanalmaganlar, ular allaqachon Misrda edilar. Dina ro‘yxatdagilarga qo‘shib sanalmagan, lekin kelganlar qatorida sanalgan (shu bobning 15–oyatiga qarang). Shunday qilib, Misrga oltmish olti kishi kelgan edi.

46:27 yetmish kishi — yetmish soniga shu bobning 8-25–oyatlarida aytib o‘tilgan ro‘yxatdagi yetmishta odam kiradi. Kan’on yurtida vafot etgan G‘ur va O‘nan Misrga kelganlarning orasida hisoblanmagan (shu bobning 12–oyatiga qarang), ularning

o‘rniga Yoqubning o‘zi va Dina qo‘shib hisoblangan (shu bobning 15–oyatiga qarang). Shunday qilib, hammasi yetmish kishi edi.

46:28 Go‘shen yerlari — 45:10 ga va o‘sha oyatning izohiga qarang. 47:1-2 Go‘shen yerlari — 45:10 ga va o‘sha oyatning izohiga qarang. 47:7 …fir’avnni duo qildi — yoki …fir’avnga hurmat bajo ayladi.

47:11 Ramzes shahri yaqinidagi yerlar — Go‘shen yerlarining boshqacha tasvirlanishi.

45:10 ga va o‘sha oyatning izohiga qarang.

47:14 kumush — qadimgi paytlarda ma’lum vazndagi kumush bo‘laklari odatda pul birligi sifatida ishlatilgan.

47:21 …butun xalq fir’avnga qul bo‘lib qoldi — qadimiy yunoncha va lotincha tarjimalardan. Ibroniycha matnda …hamma xalq shaharlarga ko‘chirildi.

47:26 bugungacha — shu kitob yozilgan vaqtga ishora.

47:27 Yoqub — ibroniycha matnda Isroil, Yoqubning yana bir ismi (shu bobning 29, 31– oyatlarida ham bor). 32:27-28 ga qarang.

47:29 …qo‘lingni sonim ostiga qo‘yib… — 24:2 izohiga qarang.

47:29 …“Sizning vasiyatingizni bajaraman”, deb qasam ich — ibroniycha matndan so‘zma–so‘z tarjimasi …menga mehribonlik va sodiqlik bilan muomala qilgin, bu o‘rinda shu ibora Yusuf otasi Yoqubning vasiyatini bajarishiga ishora qiladi.

47:30 ota–bobolarimning xilxonasi — Yoqubning bobosi Ibrohim va otasi Is’hoq dafn qilingan Maxpaladagi g‘or nazarda tutilgan (25:9-10, 49:30-31 ga qarang).

48:3 Luz shahri — Baytil shahrining oldingi nomi (28:19 ga va o‘sha oyatning izohiga qarang). O‘sha shaharda Xudo Yoqubga ikki marta zohir bo‘lgan edi (28:10-22, 35:1- 15 ga qarang). Bu oyatda Yoqub Xudo unga ikkinchi marta zohir bo‘lgani haqida gapiryapti.

48:7 Paddon — Paddon–Oramning qisqa shakli. 25:20 izohiga qarang.

48:7 Baytlahm — 35:19 ga va o‘sha oyatning izohiga qarang.

48:8-10 Yoqub — ibroniycha matnda Isroil, Yoqubning yana bir ismi (shu bobning 11, 13, 14, 21–oyatlarida ham bor). 32:27-28 ga qarang.

48:12 …tizzasidan… — Yoqub Efrayim va Manasheni duo qilganda ular Yoqubning yonida yoki tizzalarining orasida turgan bo‘lishlari mumkin. Ular ulg‘aygan, Yoqub esa nihoyatda qarib qolgani uchun ularni tizzalarida ushlab o‘tira olmagan bo‘lishi mumkin.

48:14 o‘ng qo‘li — o‘ng qo‘l kuchliroq hisoblangani uchun, odamlar o‘ng qo‘lni qo‘yib duo qilishganda, ko‘proq baraka keladi, deb ishonishardi.

48:15 …Yusufni duo qildi… — Yoqub Efrayim va Manasheni duo qilish orqali Yusufni duo qilgandi.

48:22 Shakam — 12:6 ning birinchi izohiga qarang. Bu o‘rindagi ibroniycha so‘zni ulush

yoki tepaliklar deb tarjima qilsa ham bo‘ladi.

48:22 …men qilichu kamonim bilan Amor xalqlaridan tortib olganman — 34:25-29 da bayon etilgan voqea nazarda tutilgan bo‘lishi mumkin, lekin o‘sha paytda Yoqub ikkala o‘g‘lining qilmishini qattiq tanqid qilgan edi (34:30 ga qarang). Kitobda yozilmagan

boshqa bir hodisa nazarda tutilgan bo‘lishi ham mumkin.

49:4 …To‘shagimga chiqib, uni bulg‘ading — 35:22 ga qarang.

49:5 …Qilichlari jabr–jafo qurolidir — 34:25-26 ga qarang. Bu yerda qilich deb tarjima

qilingan ibroniycha so‘zning ma’nosi bahsli.

49:8 Yahudo — bu ism ibroniychadagi madh etar so‘ziga ohangdosh.

49:10 saltanat hassasi — bu maxsus hassa bo‘lib, shoh va hukmdorlarning hokimiyatini

bildiruvchi ramz edi.

49:10 …Xalqlar unga o‘lpon keltirarlar… — yoki …Saltanat hassasining egasi kelgunga qadar… yoxud …Hukmdor kelgunga qadar…. Ibroniycha matndan so‘zma–so‘z tarjimasi

…Shilo‘ kelgunga qadar…. Shilo‘ Isroilning shimolidagi bir joy edi. Yoshua davridan tortib Shomuil davriga qadar Muqaddas chodir va Ahd sandig‘i Shilo‘da edi (Yoshua 18:1, Hakamlar 18:31, 1 Shohlar 1:24, 4:3 ga qarang). Shilo‘ so‘zining bu oyatdagi ma’nosi bahsli.

49:11 Sharobda yuvadi…ko‘ylaklarini — bu ibora ko‘chma ma’noda bo‘lib, Yahudo

barakali va boy–badavlat bo‘lishini, uzum tokidan mo‘l hosil olishini bildiradi.

49:12 Sharobdan ham qora ko‘zlari, Sutdan ham oppoq tishlari — bu ibora ko‘chma ma’noda bo‘lib, Yahudoning sharobi va suti mo‘l bo‘lishini bildiradi. Sharob va sutning mo‘lligi barakaning belgisi edi.

49:13 Sidon — O‘rta yer dengizi bo‘yidagi qadimgi Finikiyaga qarashli shahar bo‘lib,

hozirgi Livan mamlakatining janubiy qismida joylashgan.

49:14 …qo‘rada… — yoki …xurjunlar orasida….

49:16 Dan — ibroniychadagi ma’nosi hukm qildi. Bu ism ibroniychadagi hukm qiladi

so‘ziga ohangdosh.

49:18 Sendan najot kutarman, ey Egam! — bu so‘zlar duo tarkibiga kirmaydi. Bular

Yoqubning Egamizga qilgan iltijosi yoki muallifning gapi bo‘lishi mumkin.

49:19 Gad — bu ism ibroniychadagi bosqinchilar va talab ketadi so‘zlariga ohangdosh.

49:21 …Ajoyib ohuchalar dunyoga keltirar — yoki …U yoqimli so‘zlarni aytar.

49:22 Yusuf o‘xshar serhosil tokka…novdalari devordan oshib o‘tar — yoki Yusuf o‘xshar

qulonga — Buloq bo‘yidagi qulonga. Qirlardagi qulondaydir u.

49:26 Abadiy tog‘lar barakasidan… — qadimiy yunoncha tarjimadan. Ibroniycha matnda Ajdodlarning barakasidan….

49:31 U yerga bobom Ibrohim bilan buvim Sora dafn qilingan — 23:17-20, 25:9-10 ga qarang.

50:2 Yoqub — ibroniycha matnda Isroil, Yoqubning yana bir ismi (32:27-28 ga qarang).

50:8 Go‘shen yerlari — 45:10 ga va o‘sha oyatning izohiga qarang.

50:11 Ovil–Misrayim — ibroniychadagi ma’nosi Misrliklarning qayg‘usi.

50:13 …Maxpaladagi dalada joylashgan g‘orga dafn qildilar — 47:30 ga va o‘sha

oyatning izohiga qarang.

Muqaddas Kitob. Tavrot, Zabur, Injil
Tavrot | Zabur | Injil (+audio)
Muqaddas Kitob  Muqaddas Kitob APP
• Yuklab olish - Muqaddas Kitob O'zbek tilida Injil (latin 27mb .pdf)
• Скачать - Муқаддас Китоб (Инжил) (кирилл 26mb .PDF)

Muqaddas Kitob

01_Ibtido_MK  |  02_Chiqish_MK  |  03_Levilar_MK  |  04_Sahroda_MK  |  05_Qonunlar_MK  |  06_Yoshua_MK  |  07_Hakamlar_MK  |  08_Rut_MK  |  09_1-Shohlar_MK  |  10_2-Shohlar_MK  |  11_3-Shohlar_MK  |  12_4-Shohlar_MK  |  13_1-Solnomalar_MK  |  14_2-Solnomalar_MK  |  15_Ezra_MK  |  16_Naximiyo_MK  |  17_Ester_MK  |  18_Ayub_MK  |  19_Zabur_MK  |  20_Hikmatlar_MK  |  21_Voiz_MK  |  22_Gozal-Qoshiqi_MK  |  23_Ishayo_MK  |  24_Eremiyo_MK  |  25_Marsiyasi_MK  |  26_Hizqiyol_MK  |  27_Doniyor_MK  |  28_Xosheya_MK  |  29_Yoel_MK  |  30_Amos_MK  |  31_Obodiyo_MK  |  32_Yunus_MK  |  33_Mixo_MK  |  33_Noxum_MK  |  34_Xabaqquq_MK  |  36_Zafaniyo_MK  |  37_Xaggey_MK  |  38_Zakariyo_MK  |  39_Malaki_MK  | 

Muqaddas Kitob Injil: 40_Matto_MK  |  41_Mark_MK  |  42_Luqo_MK  |  43_Yuhanno_MK  |  44_Havoriylar_MK  |  45_Yoqubning_MK  |  46_1-Butrus_MK  |  47_2-Butrus_MK  |  48_1-Yuhannoning_MK  |  49_2-Yuhannoning_MK  |  50_3-Yuhannoning_MK  |  51_Yahudoning_MK  |  52_Rimliklarga_MK  |  53_1-Korinfliklarga_MK  |  54_2-Korinfliklarga_MK  |  55_Galatiyaliklarga_MK  |  56_Efesliklarga_MK  |  57_Filippiliklarga_MK  |  58_Kolosaliklarga_MK  |  59_1-Salonikaliklarga_MK  |  60_2-Salonikaliklarga_MK  |  61_1-Timotiyga_MK  |  62_2-Timotiyga_MK  |  63_Titusga_MK  |  64_Filimonga_MK  |  65_Ibroniylarga_MK  |  66_Vahiy_MK  | 

67-Sozboshi_MK  |  68-Muqaddas-Kitobga-kirish_MK  |  69-Izohlarning-tuzilishi_MK  |  70-Lugat_MK  |  71-Rasmlar-va-loyihalar_MK  |  72-Jadvallar_MK  |  73-Qolyozmalarning-fotonusxalari_MK  |  74-Xaritalar_MK

KITOBOOK  |  AudioKitoblar  |  Simfoniya  |  Guvohliklar  |  Musiqa mp3  |  VIDEO  |  UzLatin
   |  Telegram kanal @kitoblar_elektron_uz

Hamdu Sanolar - Imon yuli. Uzbek musiqasi


(skachat Hamdu-Sano-Xudoga.pdf 2 mb)		 Hamdu Sanolar - Imon yuli. Uzbek musika
(skachat Hamdu-Sanolar_Imon-yuli.pdf 1 mb)
Online Yangi o'zbek MP3. Ayni damda musiqa javonida 3gb. guruh. Ҳамду санолар
++ KANAL MP3 https://t.me/uzbekmusika ++

Injil Uzbek tilidagi. Yangi Ahd

Audio Injil Uzbek tilidagi. Yangi Ahd

Китоблар Ўзбек тилидаги: Инжил ва Muqaddas Kitob ва Инжил Каракалпак
Uzbek tilida Muqaddas Kitob Injil skachat - Audio mp3, Download (.zip 624mb)



Yaxshi audio kitoblarni O`zbek tilidagi

Audio Injil Uzbek tilidagi. Yangi Ahd

O'zbek tilidagi Kinolar

Uzbek tilidagi Kinolar

© Muqaddas Kitobni tarjima qilish instituti, 2016 www.ibt.org.ru